کثرت روایات صادقین(ع) به دلیل اعتماد به راویان است، چه روش های آموزشی مذهب تشیع را ترویج داد؟ - طفره

خوب است برای آغاز گفت وگو برای اینکه بدانیم اساسا چرا امام صادق(ع) نقش مهمی در ترویج مذهب تشیع دارد؛ به شرایط سیاسی و اجتماعی زمان ایشان اشاره کنید و اینکه این شرایط چگونه امام را به سمت این رویکرد سوق داده است؟

مذهب تشیع از یک اقلیت محض به سمت گسترش رفت، از جمله در دوره امام علی(ع) و خلافتشان مردم بیشتر با آن حضرت آشنا شدند. سپس فاجعه عاشورا باعث شد اهل بیت(ع) در اذهان یادآوری شوند، چون بنی امیه در صدد حذف اهل بیت(ع) بود. در دوره امام باقر(ع) نیز ظرفیت های خوبی شکل گرفت که چه بسا ریشه در ضعف دولت اموی دارد و این که امکان فعالیت برای امام در قیاس با دوره امام سجاد(ع) و قبل از آن بهتر فراهم شد و ما در این دوره شاهد گرایش بعضی به تشیع در عراق و کوفه هستیم که همین فرایند به دوره امام صادق(ع) می رسد.

اما اینکه امام صادق(ع) نقش مهمی در مذهب تشیع دارند به این دلیل است که عمر ایشان منهای امام زمان(ع) از سایر ائمه بیشتر است و از سوی دیگر شرایط تعویض خلافت و درگیری های سیاسی وجود داشت و بنی امیه مشغول درگیری های خود بوده و بنابراین رو به افول رفته بودند و برای اینکه بقای خود را تضمین نمایند می جنگیدند. بنی عباس هم به مبارزه با بنی امیه مشغول بود و بعد از پیروزی هم سرگرم تثبیت حکومت خود شد. بنابراین امام بهترین فرصت را برای ترویج مذهب تشیع داشت که بدون وجود معارضان بتواند مبانی مکتب اهل بیت(ع) را در زمینه اصول و فروع دین، اخلاقیات و تاریخ ارائه کند. البته بعد از تثبیت عباسیان مجددا فشار بر شیعیان از جمله امام صادق(ع) زیاد می گردد و شرایط برای ایشان سخت می گردد و ما شاهد یک دوره تقیه در دوره منصور عباسی هستیم که نهایتا منجر به شهادت امام(ع) در سال 148 می گردد. منصور از سال 136 خلافت را به دست گرفت و پس از تثبیت حکومت از حدود سال 140 به بعد، امام در شرایط سختی بوده است. اما در همان فرصت هم امام نهایت استفاده را بردند و شاگردان متعددی داشتند، اما شاگردان شیعه مذهب امام هم فراوان بودند بنابراین بیشتر حجم روایات در میان ائمه از ایشان است که توسط شاگردان منتشر شده است. یکی از مسائل درباره ائمه(ع) قبل از امام صادق این است که روایان چهار امام نخست سنی هستند و به طور مثال ابن شهاب زهری که از امام سجاد(ع) نقل می نماید یا روایان سه امام اول، حجم راویان اهل سنت بیشتر است و این باعث شده روایات چهار امام نخست به حاشیه برود چون به راویان امام یاقر(ع) و امام صادق(ع) اعتماد کامل داشتند و یکی از دلایل کثرت روایات صادقین نسبت به چهار امام نخست این است چراکه بخشی از روایات چهار امام نخست عامدانه کنار گذاشته شده و به جای اینکه به روایات این چهار امام پرداخته گردد، به روایات امام باقر(ع) و امام صادق(ع) پرداخته شده است.

امام صادق(ع) راه امام سجاد(ع) را ادامه داد. ایشان پس از عاشورا به تعبیر سید جعفر مرتضی عاملی از صفر آغاز کرد و تشیع را بازسازی کرد و در زمینه اصول و فروع دین و ادعیه اعم از صحیفه و غیر آن مطرح شده و همین جهت را امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مبتنی بر زمانه خودشان ادامه دادند.

فعالیت های سیاسی امام صادق(ع) چگونه در آن دوره ساماندهی شد؟

امام صادق(ع) در آن دوره زمینه را برای فعالیت سیاسی آشکار و علنی و تعارض با خلفای عباسی مناسب نمی دید چون امامان بعد از عاشورا از سپهر سیاسی به سپهر فرهنگی رو کردند. به هر حال با قیام عاشورا حجت تمام شده بود و مردم همراهی ننموده بودند، بنابراین احتیاج به تربیت، کادرسازی و پرورش شیعه وجود داشت و حفظ تشیع باید به وسیله استمرار نسل های شیعی صورت می گرفت. امام بنابراین همتشان را در این زمینه قرار دادند و امام قیام هایی که بنی الحسن در این دوره انجام دادند را تایید نکردند. قیام های سادات حسینی مانند زید و یحیی نیز مورد تایید و اذن امام نبود و هیچ کدام از اصحاب برجسته ایشان در قیام زید شرکت نکردند به جز یک تن از صحابه که فکر می کرد امر بر آن مشتبه شده و باید در قیام زید شرکت کند.

منتسبان به بزرگان شیعه مانند فرزندان ابوحمزه ثمالی در قیام زید شرکت کردند اما این ها از امام صادق(ع) منحرف شدند و ایشان را به رسمیت نشناختند و رسما زیدی شدند. اما اصحاب وفادار امام صادق(ع) در قیام زید شرکت نکردند و به همین دلیل اصل قیام زید مورد تایید امام نبود اگرچه از شخصیت زید ذکر خیرهایی نموده باشد. مطلب دیگر درباره سیره سیاسی ایشان پیشنهاد خلافت در دوره عباسی است که به روایتی توسط ابوسلمه خلال و به روایت دیگر توسط ابومسلم خراسانی مطرح شد و به هر حال امام آن را نپذیرفتند. چون آنها در پیشنهادشان صادق نبودند و ابوسلمه خلال نامه ای هم برای عبدالله محض پسرعموی حضرت فرستاده بود و از سوی دیگر امام قیام عباسی را قیام مآغازی که تبعیت از اسلام داشته باشد نمی دانستند که بخواهد پیشنهاد خلافت آنها را بپذیرد. مساله دیگری این بود که فرضاً حضرت خلیفه می شدند در حالی که جامعه آمادگی نداشت و مانند زمان حضرت علی جنگ های داخلی پیش می آمد بنابراین ایشان به این پیشنهاد جواب متفی دادند و جهت خودشان را برای تجدید حیات شیعه پی گرفتند.

موضوع اصلی که این کتاب روی آن دست گذشته روش های آموزشی صادقین هست. اساسا پرداختن به این موضوع چه اهمیتی با توجه به شرایط کنونی ما دارد؟

مقوله علم و آموزش تعطیل بردار نیست و بخش مهمی از زندگی انسان را به صورت رسمی در مدرسه دانشگاه حوزه و غیر رسمی در بر می گیرد و تا خاتمه عمر انسان ممکن است در حال آموزش باشد، بنابراین در این باره چالش و مسائلی داریم. یکی از راه هایی که می توانیم نظام آموزشی خود را بهینه کنیم برگشت به سنت است. من در رساله دکتری خودم با عنوان تاریخ اجتماعی شیعه در پنج قرن اول هجری بر اساس رجال نجاشی بخشی را به علم آموزش پرداختم و به طور خاص به روش های آموزش در بین شیعیان پرداختم.

در این کتاب که به صورت مشترک با قیصر عباسی جعفری نوشته شده و خاتمه نامه ارشد ایشان بوده که توسط من اصلاح و تکمیل شده آمدیم و سعی کردیم روش های آموزشی را نسبت به آنچه در رساله من آمده جزئی تر ببینیم مثلا انواع سوال پرسیدن و پاسخ به سوال دادن. از سوی دیگر ریشه های سنتی آموزش به روش شیعه را از امام صادق(ع) استخراج کردیم یعنی از مجموعه روایی عظیمی که شیعه دارد به ویژه کتب اربعه بتوانیم آنچه به مساله آموزش و ابعاد مختلف آن مربوط می گردد استخراج و مرتبط کنیم و در معرض همه کسانی که در عرصه آموزش فعال هستند و حتی نه لزوما اساتید، دبیران و معلمان بلکه هر کسی که به نحوی مانند پدران و مادران، ائمه جماعات و ... با مقوله آموزش سر و کار دارند بتوانند از این کتاب و روایات دو امام بزرگوار استفاده نمایند و بتوانند با مخاطب خودش بهتر تعامل نمایند.

در این کتاب از چه منابعی استفاده شده و انتخاب منابع بر چه اساسی اجرا شده است؟

برای تالیف کتاب از منابع مختلفی استفاده شده است و حدود 170 منبع به زبان فارسی و عربی مورد ارجاع بوده است. اما مهمترین منابع ما برای استخراج روش های آموزش و مباحث مرتبط با آن آثاری است که اصحاب صادقین نوشتند. این آثار دسته بندی و طبقه بندی شده و در این باره آمار ارائه شده است. از این منظر این موضوع به بحث ربط دارد که برای احتیاج آموزشی این حوزه چه محتوایی توسط اصحاب این دو امام فراوری شده است. برای این که کلیت بحث جا بیافتاد و بتوانیم روش های آموزشی و مسائل مرتبط با آن را استخراج کنیم چهار منبع اصلی داشتیم؛ کتاب الکافی از شیح کلینی که به غلط به آن اصول کافی می گویند در حالیکه اصول یکی از بخش های سه گانه این کتاب است و کل کتاب شامل اصول، فروع و روضه است. کتاب من لایحضرع الفقیه از شیخ صدوق که این دو اثر از کتب اربعه شیعه محسوب می شوند. سومین اثر کتاب بحارالانوار است از علامه مجلسی که یک گردآوری کامل و به علاوه موضوعی و به تعبیری استاد رسول جعفریان دائره المعارف شیعه است و منبع چهارم که برای بخش آثار و بعضی از روش ها از آن استفاده کردیم کتاب رجال نجاشی است. علاوه بر این به منابع متعددی مراجعه کردیم که شامل تحفه العقول، وسایل الشیعه و ... است.

مهمترین ابزارهای آموزشی که صادقین از آن استفاده نموده اند چه بوده و شما در این کتاب بر چه مبنایی این ابزارها را دسته بندی کردید؟

یک بخش کتاب به روش های گفتاری پرداخته شده مثلا موعظه، خطابه و تفاوت بین آنها. روش سوال و جواب، انواع سوال و انواع جواب مطرح شده، ویژگی های سوال، طرح سوال و .... از جمله روش های دیگر است. روش مناظره که مناظره صحیح با مناظره ای که مبتلا به آفاتی مثل جدال است شرح داده شده و مثال هایی هم از مناظرات آورده شده است. روش بعدی استماع و شنیدن استاد است که شامل انواع شنیدن مانند املاست.

در بخش دیگر کتاب به رو ش های نوشتاری مانند کتابت به عنوان یکی از ابزارهای انتقال علم پرداختیم. آثاری که از صادقین و شاگردان است آورده شده است. نامه نگاری روش دیگر است که شامل مکاتبات علمی است.

روش های عملی و رفتاری بخش دیگر کتاب است که شامل انواع تعامل با دیگران، بچه ها و ... است. همچنین ارتباط در عبادت، اختلاف نیز مطرح شده است. بخش دیگر تعامل با دیگر فرق، معاندان، فاسقان، کفار و ... مورد بحث قرار گرفته است. روش های ترویجی یکی دیگر از ابزارهای آموزشی بوده که شامل اعزام مبلغان، پرورش شاگردان و اعزام آنها به مناطق مختلف می گردد.

همچنین در ابزارهای آموزشی هم انواع و اقسام دیده می گردد به طور مثال طبیعت مانند تخم مرغ، چوب، شن، بدن انسان، استفاده از آثار گذشتگان مثل میراث ائمیه پیشین، استفاده از تاریخ و قصه و انتقال میراث، شعر، بیان موردی نکات و مسائل دیگر.

مخاطبان اصلی این کتاب چه کسانی هستند و چه بهره ای می توانند از آن داشته باشند؟

عموم طلاب، دانشجویان و همه فعالان عرصه آموزش و پرورش و حتی مخاطبان عام می توانند از این کتاب استفاده نمایند.