برای مهربان تر شدن! - طفره

می پرسیدم فارسی چرا بلد نیستی؟ شما که پدرتان (مرحوم نیر الاطبای افراسیابی از پزشکان قدیم اردبیلی) دو جلد کتاب علمی طب داشته که پسر دایی تان (دکتر جابر عناصری) به موزه ای در تهران اهدا نموده؟ شما که خانواده تان اکثراً اهل مطالعه بودند؟ می خندید و می گفت: من از درس خواندن خوشم نمی آمد. زورم می کشید صبح بلند شوم و بروم مکتب یا مدرسه ... دختر ارشد خانواده بودم در خانه ای پر جمعیت. به دکتر بابایم گفتم من درس نمی خوانم؛ می خواهم رتق و فتق امور خانه دستم باشد و اجازه دادند و شد! اما حافظه خوبی داشتم. یک بار که جمله یا شعر یا ترانه ای را می شنیدم، یادم می ماند. خانه ما پر بود از رفت و آمد شخصیت های ادیب و هنرمند و اداره ای که دوست پدرم بودند. از هر کدام چیزی می آموختم. می پرسیدم: پس آن چند بیت فارسی چه ...(داشت عباسقلی خان پسری/ پسر بی ادب و بی هنری ...) که با لهجه می خوانی و می خندی و نوه هایت همه شان ازبرند؟ می گفت: من 6 ماه کلاس اول رفتم. مدرسه نو بود؛ از اینها که تازه ساخته شده بود. از کتاب درسی مان این شعر را ازبر کردیم و من یادم ماند (بعدها خواندم که در نخستین کتاب درسی رسمی ادبیات فارسی، شعرهایی از ایرج میرزا، شاعر آذربایجانی، درج شده بود و این تحفه همان سالهاست).

دایی های مادرم اما همه شان ادیب بودند. نثر روان پدر داشتند و نطق کامل یک دوزبانه ترکی و فارسی را. حالا بگذریم که کمی روسی هم بلد بودند به واسطه همجواری با همسایه شمالی در آن سال ها و اینکه مادر بزرگ می گفت پدربزرگم از باکو به ایران آمده بود. برای ما زبان مادری قصه های شیرین مادربزرگ بود و ماهنی های خش دارش که از عشق ها و جدایی ها سخن می گفت. عشق هایی فراتر از مرز و اقلیم. قصه خسرو و شیرین، بیژن و منیزه، زال و رودابه .

ب) هم نسلان من، زبان مادری شان ملغمه ای از ترکی صحبت کردن های مادربزرگ و پدربزگ، قصه های فارسی و ترکی آنها و آموختن از رسانه هایی مثل رادیو و تلوزیون بود. گاه کاملاً ترکی بود (جایی که بوستر وصل می کردند تا تلوزیون باکو را بگیرد) و بسیار وقت ها همان چند شبکه دهه شصت و هفتاد تا کنار آموزگاری پدر و مادر دوزبانه بزرگ شویم. مسلماً (فرهیختگی جمعی و شهر نشینی) بر گستردگی این دایره زبانی می اضافه کرد، به طوری که اوایل دهه هفتاد با نفوذ آهنگ ها و ترانه های ترکیه ای و مد روز شدن آنها، بعضی از هم نسلان من این بار زبان ترکی استانبولی را نیز از روی همین ترانه ها یاد گرفتند که ریشه زبان یکی بود و یادگرفتنش آسان. همان سال ها مؤسسات زبان انگلیسی نیز دایر شدند و عمومیت یافتند. حالا بیشتر دوستان علاقه مند ما مخصوصاً با جو چشم و همچشمی های آن دوره راهی کلاس های زبان بودند تا از قافله زبان آموزان عقب نیافتند و اتفاقاً این همراه بود با تشویق همان پدربزرگ ها و مادربزرگ ها که معتقد بودند سواد آدم به زبان آدم است و به قول استادان همین رشته در آن سال ها هر زبان دریچه ای بود به دنیای متفاوت تر. آموزش زبان ترکی اگر چه اصولی و آکادمیک نبود اما ریشه دارتر می نمود چرا که با مواجهه مستقیم ادبی همراه بود: شعر و ترانه و قصه ها و ضرب المثل های شفاهی. زبان فارسی نیز اگر چه شیوه ای اینگونه در پیش گرفته بود اما نسبت رویکرد مخاطبان با طبقه اجتماعی و شرایط زندگی شان متفاوت بود و عجبا که آموزش غیر رسمی ادبیات زبان فارسی با کتاب های شعر و داستان و رمان نوجوان آن سال ها برای بیشتر ما -در کنار مجلات رشد و ...- راحت تر از دستور نگاری سال های دبیرستان و دانشگاه بود که بی فایده نیز می نمود!

ما به زبان به عنوان یک رابط می نگریستیم. یک دریچه به دنیایی تازه و برای همین است که به مثابه پدرانمان در دیروزهای آذربایجان و قفقاز که فارسی و ترکی و عربی و گاه انگلیسی و روسی و ترکی استانبولی را خوب می دانستند و حرف می زدند (حداقل قشر تحصیل نموده یا بازرگانان به واسطه اجبار داد و ستد) این امتزاج فرهنگی حاصل به هم پیوستگی سرنوشت کشورهایی بود که تاریخ -به جبر یا اختیار- آنها را کنار هم قرار داده بود تا آمیختگی فرهنگی، اجتماعی و حتی -با ازدواج های پیاپی- نژادی بیابند. کم کم با پر رنگ تر شدن جداول سیاسی و نفوذ تفکرات ناسیونالسیتی استعمارگرانه ست که بین مردم سازگار این نواحی از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب، زبان عامل تفریق می گردد تا وفاق!

ج) روزگاری، قفقاز نشین های ترکی نگار و ترکی گو که شاهنامه و نظامی می خواندند و ملا نصرالدین منتشر می کردند، دغدغه سیاسی شان نجات امت ها از یوغ استبداد و استعمار و استحمار بود. دو زبانه ها و چند زبانه ها دیلماج های ادبی و فرهنگی این پیوسته های مرزنشان بودند تا ملانصرالدین در تفلیس و باکو منتشر گردد و نسیم شمال آن را در رشت برگرداند به شعر فارسی (و چه قدر قوت دو زبان در ترجمه های ادبی به یکدیگر خوب نمایش داده می گردد) تا کاریکاتورها و طنزنوشته های امثال صابر برای برادران ایرانی شان عامل برانگیزاننده باشد برای دفع استمداد و شناختن استعمارگر!

پیشتر برویم و بگردیم در تاریخ ادبیات ایران تا بخش عمده ادبیات ایران را از دوزبانه های مکتب های ادبی سراسر کشور، بخصوص مکتب آذربایجان و خراسان، سراغ بگیریم؛ چه، صائب از شمال غرب برای شیدای هند نشین نامه فدایت شوم بنویسد و نظامی شاهکار بزرگ منظومه هایش را در التقاط فرهنگی نژادها و اقوام نزدیک و دور چنان بنگارد که آدمی مبهوت گردد از این همه جادوی تأثیر و تأثر فرهنگی. (توجه کنید که بن مایه های داستانی نظامی، ملغمه ای عجیب از حکایت ها و روایت های ایرانی ست؛ از آذربایجان بگیر تا خراسان و جنوب و حتی پیکره بندی داستان ها گاه به مکاتب داستان های غربی نیز اشاره دارد). این سازگاری فرهنگی فقط و فقط در سایه ادبیات امکان پذیر بوده است؛ ادبیاتی که سیم خاردارهای مرزی را برداشته و آدمیان را فراتر از قوم و نژاد، انسان می داند که در ارتیاط با یکدیگر معنی می گیرند.

د) تفرقه حاصل من و تویی ست و نه مایی! وقتی حاصل این همنشینی زبانی بسیاری از شاعران و نویسندگان معاصر ما بوده اند که به هر دو یا چند زبان گفته و سروده و نوشته اند و درد مشترک آنها آلام و رنج های انسانی ست. فرقی نمی کند شیرکو بیکس کرد باشد یا نزار قبانی عرب. من دوست دارم شعرها و قصه هایم به هر زبانی که مخاطب دارد ترجمه و خوانده گردد، نه اینکه نمادهای ادبی و اسطوره های فرهنگی من در دوره پیشا سیاسی تاریخ، متن امروزی تلقی شده، جنگ و دعوا سر آن باشد که زئوس یونانی بوده یا تورانی (!) به نظر می رسد. دعوای امروز بعضی از سیاسیون عالم (مخصوصاً خاورمیانه) که به مباحث ادبی ختم شده است، از قدرت ادبیات نشأت گرفته که هنوز می تواند به عنوان پایگاه تغییر مد نظر به اصطلاح دوست و دشمن باشد. هنوز شعر در ناخودآگاه خاورمیانه برانگیزاننده است؛ می تواند عرق ملی یا مذهبی یا ... را در دست گرفته به سود و زیان کسانی تغییر دهد. هنوز ادبیات و شاخه های مختلف آن، تنها زبان قابل انعطاف برای جنگ های منظم روانی سیاسیون است تا به قول معروف، سر این سرچشمه را هم به گند بکشند!

برای من ایرانی ساکن در اردبیل و آذربایجان، مشترکات سال ها بده بستان فرهنگی و ادبی و قومی و ... و یافتن نکات مشترک این اتصال های عجیب و دوست داشتنی با آنالیز ضرب المثل های ترکی و فارسی و آنالیز ادبیات شفاهی دیگر اقوام است تا این تبادلات فرهنگی و این سال ها همنشینی زیبا را بیشتر و بهتر دریابم. همدلی موجود در ادبیات شفاهی و کتبی، عاملی ست که بسیاری را واداشته تا به فکر به هم زدن این وفاق با بهانه های نقابدار دنیا رسانه ای مدرن باشند.

ه) حالا اسباب این تیشه به ریشه زدن ها چیست؟ می توانم جوک ها و لطیفه های قومیتی را وارد ادبیات شفاهی کنم! می توانم ضرب المثلها سخیف نژادپرستانه را لابه لای ضرب المثل های قدیمی توی کتاب های چند صد صفحه ای بگنجانم تا یک دهه بعد سند سازی داشته باشم! می توانم با حمایت مادی یا معنوی از آثار خاص شاعران و نویسندگان بی خبر یا با خبر سودجو و بزرگنمایی آثار ایشان در رسانه های خاص، دیگران را نیز ترغیب کنم تا سمت و سویی دیگر در نوشته هاشان داشته باشند! می توانم داستان ها را نمادین تفسیر و تأویل به رأی کنم و نتیجه ای خاص بگیرم تحت عنوان نقد ادبی! می توانم همه اینها را کنار واژگان مقدسی چون عشق و صلح و انسانیت انجام دهم تا هم مخاطب داشته باشد هم راحت تر این زهر تلخ را در کام نسل فردا بریزم. می توانم آن مسئول نابالغی باشم که با جبهه گیری های غلط، اجازه نشر را انحصاری کنم و ممیزی کنم و بهانه دست دوست و دشمن بدهم! می توانم آن سیاسی کار نابخردی باشم که برای جلب توجه اندکی از رأی دهندگانم با طناب تفرقه توی چاه مَنیّت قومی بیافتم و از مصونیت سیاسی خودم سوء استفاده کنم! می توانم جای نوشتن و سرودن به زبان هایی که حاصل امتزاج فرهنگی و ادبی متناسب با خاورمیانه است، یک تک گوی تک محور باشم و برای چیزی که ادبیات نیست بد جور پیراهن پاره کنم! ادبیات نیست چون من و تو را مهربان تر نمی کند!