کلیسای سان کاتالدو: نگین درخشان هم زیستی فرهنگ ها در پالرمو - طفره

بنیان‌گذاری و تاریخچه پرفراز و نشیب

تاریخ پرفراز و نشیب کلیسای سان کاتالدو با نام بنیان‌گذار آن، مایو دی باری (Maio of Bari)، گره خورده است. مایو، که از اهالی باری در منطقه آپولیا بود، به مقام دریاسالار بزرگ (به لاتین: ammiratus ammiratorum یا امیرالامرا) و در عمل صدراعظم پادشاه ویلیام اول سیسیل، ملقب به "ویلیام بد" (حکومت 1154-1166 میلادی)، رسید. او که پس از شخص پادشاه، قدرتمندترین فرد دربار نورمنی سیسیل به شمار می‌رفت ، دستور ساخت این کلیسا را در حدود سال‌های 1154 تا 1160 میلادی صادر کرد. هدف اولیه از احداث این بنا، استفاده به عنوان کلیسای خصوصی (نمازخانه) کاخ مجلل مایو بود؛ کاخی که گفته می‌شود بر روی بقایای دیوارهای باستانی متعلق به دوران پونیک-رومی بنا شده بود. این امر نشان می‌دهد که کلیسا در ابتدا بخشی از یک مجموعه ساختمانی بزرگتر و باشکوه بوده است.

برای دریافت مشاوره و خدمات تخصصی گردشگری و سفر به سراسر دنیا با کارگزار مستقیم تورهای مسافرتی و گردشگری همراه باشید.

سرنوشت کلیسا به طرز غم‌انگیزی با زندگی مایو دی باری پیوند خورد. در 10 نوامبر 1160 میلادی، پیش از آنکه تزئینات داخلی کلیسا به اتمام برسد، مایو در خیابان‌های پالرمو قربانی یک توطئه شد و به قتل رسید. این واقعه ناگهانی، کار بر روی کلیسا را متوقف ساخت و در نتیجه، فضای داخلی آن هرگز آن‌گونه که احتمالاً برنامه‌ریزی شده بود، با موزاییک‌ها و تزئینات غنی آراسته نشد و تا به امروز به همان شکل ساده و بی‌پیرایه باقی مانده است. این سادگی، که در ابتدا نشانه‌ای از ناتمام ماندن پروژه بود، به طور متناقضی به یکی از ویژگی‌های متمایز و حتی جذاب کلیسا در طول تاریخ تبدیل شد، به ویژه هنگامی که با شکوه و جلال کلیساهای معاصرش در پالرمو مقایسه می‌گردد. مرمت‌های بعدی، به خصوص مرمت دوران‌ساز پاتریکولو، این سادگی را به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از "اصالت" قرون وسطایی بنا مورد تأکید قرار دادند و آن را حفظ کردند.

پس از مرگ مایو، املاک او، از جمله کلیسای سان کاتالدو، به افراد مختلفی واگذار شد. برای مدتی، پادشاه ویلیام اول آن را به یکی از درباریان خود به نام سیلوسترو دا مارسیکو (Silvestro da Marsico) بخشید. سیلوسترو دخترش، ماتیلدا، را در سال 1161 میلادی در این کلیسا به خاک سپرد و سنگ یادبود او هنوز هم در داخل کلیسا قابل مشاهده است. در سال 1182 میلادی، کلیسا به راهبان فرقه بندیکتی صومعه مونرئاله اهدا شد و تا سال 1787 میلادی، یعنی برای بیش از شش قرن، تحت مالکیت و سرپرستی آنان باقی ماند.

در طول قرون متمادی، کلیسای سان کاتالدو دستخوش تغییرات و تحولات گوناگونی شد. در اوایل قرن نوزدهم، این بنای قرون وسطایی در دل یک ساختار نئوکلاسیک بزرگتر ادغام گردید و برای دوره‌ای نزدیک به یک قرن، از سال 1787، به عنوان اداره پست شهر پالرمو مورد استفاده قرار گرفت. این تغییر کاربری، نشان‌دهنده افول موقتی اهمیت مذهبی بنا و تلاش برای انطباق آن با نیازهای عملی و اداری دوران بود. سرانجام، از سال 1937 میلادی، کلیسای سان کاتالدو به فرقه سواران مقبره مقدس اورشلیم (به ایتالیایی: Ordine Equestre del Santo Sepolcro di Gerusalemme) واگذار گردید. این فرقه مذهبی و نظامی کهن، مسئولیت اداره کلیسا را بر عهده گرفت، آن را برای عبادت بازگشایی کرد و نماد صلیب اورشلیم، نشان این فرقه، در نقاط مختلف فضای داخلی کلیسا نصب گردید.

کلیسای سان کاتالدو به یاد قدیس کاتالدوس (Saint Cataldus)، یک راهب ایرلندی که بر اساس روایات در قرن هفتم میلادی به مقام اسقفی شهر تارانتو در منطقه آپولیا (جنوب ایتالیا) رسید، وقف شده است. با توجه به اینکه مایو دی باری خود اصالتاً اهل آپولیا بود (شهر باری، زادگاه مایو، در فاصله نسبتاً کمی از تارانتو قرار دارد)، انتخاب این قدیس برای وقف کلیسا احتمالاً برای او اهمیت ویژه‌ای داشته است. با این حال، جالب توجه است که در فضای داخلی کلیسا، هیچ اثر هنری یا کتیبه‌ای که مستقیماً به زندگی یا معجزات سنت کاتالدوس اشاره کند، یافت نمی‌شود.

شاهکار معماری عربی-نورمانی: تلاقی فرهنگ‌ها

معماری عربی-نورمانی پالرمو، که کلیسای سان کاتالدو نمونه‌ای درخشان و کم‌نظیر از آن به شمار می‌رود، محصول یک هم‌جوشی خلاقانه و منحصر به فرد از سنت‌های معماری و هنری گوناگون است. در این سبک، عناصر برگرفته از معماری بیزانسی، هنر اسلامی و شیوه‌های ساختمانی رومانسک غربی به طرزی ماهرانه در هم آمیخته‌اند. این سبک معماری، که در دوران پادشاهی نورمن‌ها در سیسیل (1130-1194 میلادی) به اوج شکوفایی خود رسید، گواهی است بر همزیستی ثمربخش و تبادل فرهنگی عمیق میان مردمان با خاستگاه‌ها و باورهای متفاوت در این جزیره استراتژیک مدیترانه‌ای. گفته می‌شود که پادشاهان نورمن، که خود از شمال اروپا به سیسیل آمده بودند، به شدت شیفته ظرافت و پیچیدگی معماری اسلامی رایج در جزیره شدند و با فراخواندن معماران و صنعتگران مسلمان و بیزانسی، و ترکیب دانش بومی با ایده‌های خود، سبکی نوین و التقاطی را پدید آوردند که امروزه از آن با عنوان هنر و معماری عربی-نورمانی یاد می‌شود.

• نمای بیرونی: استحکام و ظرافت در هم آمیخته

  نمای بیرونی کلیسای سان کاتالدو، با وجود ابعاد نسبتاً کوچک، از استحکام و وقار خاصی برخوردار است که با ظرافت‌های تزئینی الهام‌گرفته از هنر اسلامی، تعادلی چشم‌نواز یافته است. ساختار کلی بنا به شکل یک مکعب مستطیل ساده و فشرده است که با استفاده از بلوک‌های سنگ توفا (نوعی سنگ آهکی متخلخل) ساخته شده است. این فرم هندسی مکعبی، در برخی از بناهای اسلامی شمال آفریقا نیز دیده می‌شود.

  شاخص‌ترین و به یاد ماندنی‌ترین ویژگی نمای بیرونی، سه گنبد نیم‌کره‌ای کوچک و هم‌اندازه به رنگ سرخ تیره (یا صورتی چرکین) است که بر روی یک پایه (طبل یا گردنی) مستطیل شکل و باریک‌تر، که در امتداد سقف کشیده شده، قرار گرفته‌اند. این گنبدها، که به وضوح از سنت‌های معماری اسلامی، به ویژه معماری فاطمی مصر و شمال آفریقا، الهام گرفته‌اند ، به یکی از نمادهای غیرقابل انکار شهر پالرمو تبدیل شده‌اند. بر اساس پژوهش‌ها، پوشش اولیه این گنبدها احتمالاً از ماده‌ای به نام اُپوس سیگنینوم (opus signinum)، نوعی ملات ضدآب رومی، بوده است ، اما امروزه به رنگ سرخ یکدستی نقاشی شده‌اند که به احتمال زیاد نتیجه مرمت‌های قرن نوزدهم است.

  هر یک از نماهای جانبی کلیسا با سه طاق کور (طاق‌نما) بلند و باریک تزئین شده است که هر کدام یک پنجره تک‌قوسی (پنجره نیزه‌ای یا single-lancet window) را در خود جای داده‌اند. برخی از این پنجره‌ها دارای شبکه‌بندی‌های سنگی ظریف (stone gratings) یا مشبک‌کاری‌های هندسی (tracery) هستند که مستقیماً به الگوهای رایج در هنر اسلامی اشاره دارند و نور را به شکلی کنترل‌شده و زیبا به درون فضا هدایت می‌کنند.

  در قسمت بالایی دیوارها، درست زیر لبه بام، یک قرنیز (cornice) با حکاکی‌های دقیق و ظریف، که احتمالاً شامل نقوش هندسی یا اسلیمی الهام‌گرفته از هنر اسلامی بوده، دورتادور بنا را زینت می‌داده است. برخی منابع همچنین به وجود کنگره‌های توری‌شکل (lacy crenellation) یا مرلون‌ها (merlons) در لبه بالایی دیوارها اشاره کرده‌اند که تأثیرات معماری موری (Moorish) یا شمال آفریقا را نشان می‌دهد. این کنگره‌ها، که در معماری اسلامی هم جنبه تزئینی و هم گاهی جنبه دفاعی داشتند، بر هویت التقاطی و چندفرهنگی این بنای منحصربه‌فرد می‌افزایند.

  یکی دیگر از نکات جالب توجه در مورد کلیسای سان کاتالدو، بقایای دیواری است که در پایه‌های بنا، به ویژه در بخش بیرونی، قابل مشاهده است و قدمت آن به دوران پونیک-رومی (حدود قرن چهارم پیش از میلاد تا قرن پنجم میلادی) بازمی‌گردد. این امر نشان‌دهنده تداوم اهمیت این مکان در طول تاریخ و سنت رایج ساخت بناهای جدید بر روی لایه‌های باستانی‌تر است.

  در مجموع، نمای بیرونی سان کاتالدو به طرز ماهرانه‌ای صلابت و استحکام ساختاری نورمنی را با لطافت و ظرافت تزئینات اسلامی در هم می‌آمیزد. استفاده هوشمندانه از عناصر متضاد، مانند بلوک‌های سنگین توفا در کنار پنجره‌های مشبک و کنگره‌های ظریف، و همچنین قرارگیری گنبدهای سرخ‌رنگ و نرم بر فراز ساختار مکعبی و سخت، یک گفتگوی بصری پویا و جذاب میان دو سنت معماری قدرتمند ایجاد می‌کند. این نما صرفاً یک پوسته خارجی نیست، بلکه به مثابه بیانیه‌ای معمارانه از هویت فرهنگی ترکیبی و پویای سیسیل در دوران نورمنی عمل می‌کند. ساختار مکعبی و استفاده از بلوک‌های توفا یادآور برخی جنبه‌های معماری رومانسک غربی است ، در حالی که گنبدها، پنجره‌های مشبک، و تزئینات کنگره‌ای به وضوح از سنت‌های معماری اسلامی، به ویژه فاطمی و شمال آفریقا، الهام گرفته‌اند. ترکیب این عناصر متفاوت در یک بنای واحد، نه یک تقلید صرف، بلکه یک بازآفرینی خلاقانه و همجوشی سبکی (stylistic synthesis) است که هدفمند بوده و نشان‌دهنده سیاست فرهنگی پادشاهان نورمن در جذب و به‌کارگیری بهترین عناصر فرهنگ‌های موجود در قلمرو وسیعشان است. بدین ترتیب، نمای بیرونی سان کاتالدو به مثابه یک "متن" معماری غنی قابل خوانش است که داستان پیچیده و شگفت‌انگیز تعاملات فرهنگی در حوضه مدیترانه قرون وسطی را روایت می‌کند.

• فضای داخلی: سادگی معنادار و اصیل

  برخلاف بسیاری از کلیساهای هم‌عصر خود در پالرمو، مانند کلیسای مارتورانا یا کاپلا پالاتینا (نمازخانه پالاتین) در کاخ نورمن‌ها، که با موزاییک‌های بیزانسی پر زرق و برق و خیره‌کننده پوشیده شده‌اند، فضای داخلی کلیسای سان کاتالدو به دلیل ترور نابهنگام مایو دی باری و توقف ناگهانی پروژه ساخت، بسیار ساده و تقریباً عاری از تزئینات اضافی باقی مانده است. این سادگی، که در نگاه اول ممکن است نشانه‌ای از فقر یا ناتمام بودن تلقی شود، به مرور زمان به یکی از جذابیت‌های اصلی و ویژگی‌های منحصر به فرد کلیسا تبدیل شده و به آن اصالتی کم‌نظیر بخشیده است.

  ساختار داخلی کلیسا به شکل یک بازیلیکای کوچک سه‌صحنی (دارای یک صحن اصلی و دو راهروی جانبی) طراحی شده است. صحن‌ها توسط ردیفی از ستون‌ها از یکدیگر جدا می‌شوند. تعداد دقیق ستون‌ها در منابع مختلف، گاهی شش ستون و گاهی چهار ستون ذکر شده است، که این اختلاف احتمالاً به نحوه شمارش ستون‌های اصلی جداکننده صحن‌ها یا در نظر گرفتن ستون‌های گوشه‌ای در بخش محراب بستگی دارد.

  این ستون‌ها دارای سرستون‌های (capitals) متنوعی هستند که بسیاری از آن‌ها اسپولیا (spolia) هستند، یعنی عناصر معماری که از بناهای رومی یا بیزانسی قدیمی‌تر بازیافت شده و در ساختار جدید مورد استفاده مجدد قرار گرفته‌اند. برخی از این سرستون‌ها ممکن است به سبک کورنتی (Corinthian)، یکی از سه سبک اصلی معماری کلاسیک یونان، باشند. استفاده از اسپولیا در معماری قرون وسطی امری رایج بود و هم نشانه‌ای از تداوم تاریخی و احترام به گذشته، و هم راهکاری عملی برای تأمین مصالح ساختمانی با کیفیت به شمار می‌رفت. این سرستون‌ها اصیل و متعلق به دوره ساخت اولیه کلیسا توصیف شده‌اند.

  یکی از چشمگیرترین ویژگی‌های فضای داخلی، کفپوش کلیسا است که با موزاییک‌کاری اصیل و بسیار نفیس به سبک اُپوس سِکتیله (opus sectile) یا کوزماتِسک (Cosmatesque) پوشیده شده است. این کفپوش، که با استفاده از قطعات بریده شده و صیقل‌خورده از سنگ‌های مرمر چندرنگ، سرپانتین (نوعی سنگ سبز تیره) و پورفیری (سنگ آذرین به رنگ ارغوانی تیره)، طرح‌های هندسی پیچیده و زیبایی، از جمله احتمالاً نقش ستاره‌های هشت‌پر، ایجاد می‌کند، یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از این هنر در پالرمو است. گفته می‌شود این کفپوش تنها نمونه شناخته شده از دوران ویلیام اول است و نشان‌دهنده جریان هنری جدیدی است که توسط پدرش، راجر دوم، ترویج شده بود و سنت شرقی موزاییک‌کاری بیزانسی را به شیوه‌ای نو و اصیل تفسیر می‌کرد.

  محراب (altar) کلیسا، که در انتهای شرقی صحن اصلی قرار دارد، نسبتاً ساده است. محراب کنونی، که احتمالاً در دوره‌های بعدی ساخته یا بازسازی شده، از مرمر سفید ساخته شده و با یک صلیب در مرکز و نمادهای چهار انجیل‌نگار (متّی، مَرقُس، لوقا و یوحنا) تزئین گردیده است.

  دیوارهای داخلی کلیسا، برخلاف کفپوش غنی، کاملاً برهنه و بدون هرگونه تزئینات نقاشی دیواری یا موزاییک‌کاری هستند. این برهنگی، وضوح و خلوص ساختار معماری کلیسا، شامل طاق‌ها، ستون‌ها و گنبدها را بیش از پیش برجسته می‌کند. این تضاد میان سادگی دیوارها و غنای رنگارنگ کفپوش، یکی از ویژگی‌های بصری جالب توجه فضای داخلی سان کاتالدو است.

  سه گنبد سرخ‌رنگ، از داخل نیز بر فراز صحن مرکزی قابل مشاهده‌اند و از طریق پنجره‌های تعبیه‌شده در طبل‌هایشان، نور طبیعی را به شکلی ملایم و روحانی به درون فضا هدایت می‌کنند. صحن مرکزی، طبق معمول در بازیلیکاها، بلندتر از دو صحن جانبی است و سقف صحن‌های جانبی با طاق‌های متقاطع (طاق چهاربخش یا cross vaults) پوشیده شده است.

  فضای داخلی سان کاتالدو، با وجود سادگی ظاهری و فقدان تزئینات گسترده، تجربه‌ای عمیقاً معنوی و متمرکز بر جوهره معماری را به بازدیدکننده ارائه می‌دهد. این "سادگی تحمیلی"، که نتیجه یک حادثه تاریخی یعنی ترور بنیان‌گذار آن بود ، توجه را به بازی نور و سایه، هندسه خالص فضا، و کیفیت مصالح اصیل باقی‌مانده مانند کفپوش موزاییکی باشکوه و سرستون‌های باستانی ستون‌ها جلب می‌کند. این فقدان تزئینات رایج در کلیساهای مهم نورمنی، تمرکز را به سمت عناصر ساختاری مانند ستون‌ها، طاق‌ها، گنبدها و به ویژه کفپوش نفیس معطوف می‌کند. کفپوش اپوس سکتیله/کوزماتسک، به عنوان تنها عنصر تزئینی اصلی باقی‌مانده در مقیاس بزرگ، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند و شاید نشان‌دهنده بخشی از برنامه تزئینی اولیه‌ای باشد که هرگز به طور کامل به اجرا درنیامد. این ترکیب از برهنگی ساختاری و غنای کفپوش، فضایی با ویژگی‌های متضاد اما در نهایت هماهنگ ایجاد می‌کند که تجربه بازدید از کلیسای سان کاتالدو را منحصر به فرد و به یاد ماندنی می‌سازد. این فضا به نوعی مدرن به نظر می‌رسد و به بیننده اجازه می‌دهد تا جوهره ناب معماری عربی-نورمانی را بدون واسطه‌های تزئینی رایج، به طور مستقیم تجربه کند.

مرمت‌های کلیسا: بازگرداندن شکوه قرون وسطایی

مهم‌ترین و تأثیرگذارترین دوره مرمت در تاریخ کلیسای سان کاتالدو، بین سال‌های 1882 تا 1885 میلادی (برخی منابع 1881-1885 یا 1882-1884 ذکر کرده‌اند) و تحت نظارت معمار برجسته سیسیلی، جوزپه پاتریکولو (Giuseppe Patricolo)، انجام پذیرفت. این عملیات مرمتی، که با دقت و وسواس خاصی صورت گرفت، تأثیر عمیق و پایداری بر ظاهر امروزی کلیسا و درک ما از آن داشته است.

هدف اصلی پاتریکولو از این مرمت گسترده، بازگرداندن کلیسا به آن چیزی بود که او و هم‌عصرانش "شکل اصلی قرون وسطایی" یا "تمامیت معماری اولیه" آن می‌پنداشتند. این رویکرد، که مشخصه بسیاری از جنبش‌های مرمتی در قرن نوزدهم اروپا بود، به دنبال "خالص‌سازی" بناهای تاریخی از الحاقات و تغییراتی بود که در دوره‌های بعدی، به ویژه دوره باروک و نئوکلاسیک، به آن‌ها اضافه شده بود.

اقدامات کلیدی که توسط پاتریکولو در جریان این مرمت انجام شد، شامل موارد زیر بود: نخستین و شاید جسورانه‌ترین اقدام، تخریب ساختار نئوکلاسیکی بود که کلیسا را همچون نگینی در خود جای داده بود. این ساختار، که به عنوان کاخ اداره پست سلطنتی (Palazzo Delle Regie Poste) عمل می‌کرد، در اوایل قرن نوزدهم پیرامون کلیسا ساخته شده و آن را از دید عمومی پنهان کرده بود. پاتریکولو با تخریب این الحاقات، کلیسای سان کاتالدو را به طور کامل از محیط اطرافش جداسازی کرد و آن را به صورت یک بنای مستقل درآورد. این کار در سال 1882 به اتمام رسید. او همچنین تمام عناصر و الحاقات دیگری را که به دوره‌های پس از قرون وسطی تعلق داشتند و به نظر او با اصالت اولیه بنا در تضاد بودند، از کلیسا حذف کرد. نماهای خارجی کلیسا با دقت مرمت شدند. در این فرآیند، از سنگ‌های مربعی کوچک اَشلَر (سنگ‌های تراش‌خورده منظم) استفاده شد و بخش‌هایی که آسیب دیده یا از بین رفته بودند، بر اساس نمونه‌های اصلی باقی‌مانده بازسازی شدند. بخش بالایی محراب مرکزی در نمای شرقی، که آسیب دیده بود، تا نقطه اتصال به سقف بازسازی گردید. پاتریکولو یک نوار قرنیز جدید برای بالای دیوارها طراحی و اجرا کرد. این طراحی بر اساس قطعه کوچکی از قرنیز اصلی بود که در محل پیدا شده و به عنوان الگو مورد استفاده قرار گرفت. یکی از تغییرات قابل توجه، برچیدن سایبان یا پوشش باروکی بود که سه گنبد کلیسا را پوشانده و چهره اصلی آن‌ها را مخدوش کرده بود. شاید بحث‌برانگیزترین و در عین حال نمادین‌ترین اقدام پاتریکولو، رنگ‌آمیزی گنبدها به رنگ سرخ کنونی بود. این رنگ، که امروزه به یکی از ویژگی‌های شاخص و نمادین کلیسای سان کاتالدو تبدیل شده، در زمان خود موضوع بحث و گفتگو بود. پاتریکولو این تصمیم را بر اساس کشف بقایای رنگ سرخ بر روی بخش‌هایی از گنبدهای کلیسای مشابهی در پالرمو، یعنی سن جووانی دلی ارمیتی (San Giovanni degli Eremiti)، اتخاذ کرد. با این حال، برخی پژوهشگران معتقدند که پوشش اولیه گنبدها از اُپوس سیگنینوم یا نوعی گچ ضدآب به نام کوچوپِستو (cocciopesto) با رنگ صورتی کم‌رنگ بوده که به مرور زمان و در اثر عوامل جوی به رنگ خاکستری تغییر می‌یافته است. بنابراین، رنگ سرخ کنونی ممکن است تفسیری از سوی پاتریکولو یا تلاشی برای ایجاد یک هویت بصری قوی‌تر برای بنا بوده باشد. کفپوش موزاییکی نفیس داخل کلیسا نیز در جریان این مرمت‌ها تحت بازسازی و تعمیر قرار گرفت، هرچند جزئیات دقیق فنی این عملیات در منابع موجود به طور کامل مشخص نیست.

رویکرد پاتریکولو در مرمت، هرچند با نیت خیرخواهانه بازگرداندن اصالت و شکوه قرون وسطایی بنا انجام شد، خود عمیقاً تحت تأثیر ایده‌آل‌ها و برداشت‌های قرن نوزدهمی از دوره قرون وسطی بود. این امر منجر به ایجاد تصویری خاص از کلیسای سان کاتالدو شد که ممکن است با تمام جنبه‌های تاریخ پیچیده و چندلایه آن به طور کامل مطابقت نداشته باشد. مرمت پاتریکولو یک مداخله تعیین‌کننده در تاریخ سان کاتالدو بود که نه تنها بنا را از الحاقات بعدی "پاکسازی" کرد، بلکه به طور فعال در شکل‌دهی به درک کنونی ما از "اصالت" عربی-نورمانی آن نقش داشت. رنگ سرخ گنبدها، که اکنون بسیار نمادین است، نمونه‌ای بارز از این "بازآفرینی" میراث است که به خوبی نشان می‌دهد چگونه فرآیندهای مرمتی خود می‌توانند لایه‌ای جدید از تاریخ و معنا را به یک بنای کهن اضافه کنند. در واقع، در قرن نوزدهم، رویکرد غالب در مرمت بناهای تاریخی، حذف الحاقات دوره‌های بعدی و تلاش برای بازگرداندن بنا به یک "دوره طلایی" فرضی بود که اغلب با دوره اولیه ساخت بنا یکی پنداشته می‌شد. پاتریکولو این رویکرد را با جدیت در مورد سان کاتالدو به کار برد. انتخاب رنگ سرخ برای گنبدها، بر اساس شواهد محدود یا تفسیرهای خاص آن زمان انجام شد و به سرعت به مشخصه بصری اصلی کلیسا تبدیل گشت. این انتخاب رنگ، هرچند ممکن است با رنگ اصلی و اولیه گنبدها (که احتمالاً کوچوپستوی صورتی کم‌رنگ بوده) تفاوت داشته باشد ، اکنون به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت بصری و تاریخی سان کاتالدو پذیرفته شده و حتی مورد تحسین قرار گرفته است. بنابراین، مرمت پاتریکولو نمونه‌ای کلاسیک از چگونگی تأثیرگذاری فعال فرآیندهای حفاظتی و مرمتی بر روایت، تصویر و حتی "اصالت" یک بنای تاریخی است، که گاهی منجر به ایجاد "اصالتی نو" و پذیرفته‌شده در طول زمان می‌شود.

میراث جهانی یونسکو: نمادی از هم‌زیستی فرهنگ‌ها

اهمیت و ارزش جهانی کلیسای سان کاتالدو در سال 2015 میلادی به طور رسمی مورد تأیید سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) قرار گرفت و این بنا به عنوان بخشی از مجموعه زنجیره‌ای (serial property) "پالرمو عربی-نورمانی و کلیساهای جامع چفالو و مونرئاله" در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این افتخار، جایگاه سان کاتالدو را به عنوان یکی از گنجینه‌های معماری و فرهنگی بشریت تثبیت کرد.

مجموعه میراث جهانی "پالرمو عربی-نورمانی و کلیساهای جامع چفالو و مونرئاله" شامل نُه ساختار مذهبی و مدنی برجسته است که همگی به دوران پادشاهی نورمن‌ها در سیسیل (1130-1194 میلادی) تعلق دارند. این مجموعه، علاوه بر سه کلیسا در پالرمو (شامل سان کاتالدو، سانتا ماریا دل‌آمیرالیو یا مارتورانا، و سن جووانی دلی ارمیتی)، شامل دو کاخ (کاخ نورمن‌ها با نمازخانه پالاتین، و کاخ زیزا)، کلیسای جامع پالرمو، یک پل تاریخی (پل دریاسالار) در پالرمو، و همچنین کلیساهای جامع باشکوه شهرهای چفالو و مونرئاله می‌شود.

اهمیت اصلی این مجموعه و به تبع آن، کلیسای سان کاتالدو، در نمایش برجسته و استثنایی از پدیده هم‌افزایی (syncretism) اجتماعی-فرهنگی میان سه فرهنگ بزرگ غربی (لاتین و نورمنی)، اسلامی (عربی) و بیزانسی (یونانی) است. این تبادل و تعامل فرهنگی عمیق و چندوجهی، منجر به پیدایش یک بیان معماری و هنری کاملاً نوآورانه و منحصر به فرد شد که مبتنی بر مفاهیم جدیدی از فضا، ساختار و تزئینات بود و تأثیر آن به طور گسترده در سراسر منطقه مدیترانه قرون وسطی گسترش یافت. این بناها، از جمله سان کاتالدو، گواهی زنده و ملموسی بر هم‌زیستی ثمربخش و مسالمت‌آمیز مردمی با خاستگاه‌ها، زبان‌ها و ادیان مختلف (مسلمان، بیزانسی، لاتین، یهودی، لومبارد و فرانسوی) در سایه حکومت نورمن‌ها در سیسیل هستند.

ثبت این مجموعه در فهرست میراث جهانی یونسکو بر اساس دو معیار اصلی صورت گرفته است: معیار (ii): این مجموعه گواهی بر یک وضعیت سیاسی و فرهنگی خاص و استثنایی است که با هم‌زیستی ثمربخش مردمان با خاستگاه‌های گوناگون مشخص می‌شود. این تعامل فرهنگی، منجر به ایجاد ترکیبی آگاهانه، خلاقانه و منحصر به فرد از عناصر برگرفته از تکنیک‌های معماری و هنری بیزانسی، اسلامی و غربی گردید. این سبک جدید نه تنها به توسعه معماری در بخش تیرنی جنوب ایتالیا کمک شایانی کرد، بلکه تأثیرات آن در سراسر منطقه مدیترانه در قرون وسطی قابل مشاهده است. معیار (iv): این مجموعه نمونه‌ای برجسته و مثال‌زدنی از ترکیب سبکی (stylistic synthesis) است که از طریق بازآفرینی نوآورانه، هوشمندانه و منسجم عناصر برگرفته از فرهنگ‌های مختلف، مفاهیم فضایی، سازه‌ای و تزئینی کاملاً جدیدی را در عرصه معماری و هنر خلق کرد.

کلیسای سان کاتالدو، با ساختار ساده اما قدرتمند خود، گنبدهای سرخ‌رنگ شاخص که به وضوح از معماری عربی الهام گرفته‌اند، و تاریخچه پرفراز و نشیبش، یکی از نمادهای کلیدی چندفرهنگی پالرموی نورمنی و شاهدی بر این دوره طلایی از تبادل فرهنگی محسوب می‌شود. یونسکو بناها را نه فقط به دلیل زیبایی ظاهری، بلکه به دلیل "ارزش جهانی برجسته" (Outstanding Universal Value) آن‌ها در فهرست میراث جهانی ثبت می‌کند. ارزش استثنایی سان کاتالدو و کل مجموعه عربی-نورمانی در توانایی آن‌ها برای به تصویر کشیدن یک پدیده فرهنگی-تاریخی خاص و کم‌نظیر، یعنی هم‌افزایی موفقیت‌آمیز و خلاقانه فرهنگ‌های اسلامی، بیزانسی و غربی، نهفته است. معیارهای (ii) و (iv) یونسکو به طور خاص بر اهمیت این تبادل فرهنگی و نوآوری سبکی تأکید دارند. کلیسای سان کاتالدو، با ویژگی‌های معماری متمایز خود - از جمله گنبدها، طاق‌های نوک‌تیز، سادگی فضای داخلی در عین غنای کفپوش موزاییکی - این هم‌افزایی فرهنگی را به بهترین شکل ممکن به نمایش می‌گذارد. بنابراین، اهمیت سان کاتالدو از دیدگاه یونسکو، فراتر از ارزش معماری منفرد آن، در نقش این کلیسا به عنوان یک "سفیر" از گذشته است؛ سفیری که پیام ارزشمند هم‌زیستی، تسامح و نوآوری فرهنگی را به نسل‌های حال و آینده منتقل می‌کند. این پیام، به ویژه در دنیای امروز که با چالش‌های ناشی از تفاوت‌ها و برخوردهای فرهنگی مواجه است، از اهمیت و актуаلیت مضاعفی برخوردار است.

کلیسای سان کاتالدو امروز

کلیسای سان کاتالدو امروزه نه تنها به عنوان یک بنای تاریخی ارزشمند، بلکه به عنوان یکی از جاذبه‌های مهم و پربازدید شهر پالرمو برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و معماری از سراسر جهان شناخته می‌شود و درهای آن به روی عموم باز است. بر اساس اطلاعات موجود، هزینه ورودی برای بازدید بزرگسالان معمولاً در حدود 2.5 یورو است و برای کودکان زیر 18 سال و سالمندان بالای 65 سال، ورود رایگان در نظر گرفته شده است. ساعات بازدید نیز عموماً از ساعت 9 صبح تا 7 بعد از ظهر ذکر شده، هرچند توصیه می‌شود بازدیدکنندگان پیش از مراجعه، از آخرین تغییرات احتمالی در ساعات کار و قیمت بلیط، به ویژه در روزهای تعطیل رسمی، اطمینان حاصل کنند. (لازم به ذکر است که اطلاعات مربوط به بلیط و ساعات بازدید ممکن است دستخوش تغییر شوند و برخی منابع به عدم دسترسی یا عدم ارائه این اطلاعات به صورت قطعی اشاره کرده‌اند ).

این کلیسا همچنان تحت اداره و سرپرستی فرقه سواران مقبره مقدس اورشلیم قرار دارد و پس از مرمت‌ها، برای انجام مراسم عبادی نیز بازگشایی شده است. این فرقه کهن، که یکی از قدیمی‌ترین فرقه‌های مذهبی و نظامی مسیحی است که در دوران جنگ‌های صلیبی برای حفاظت از مقبره مقدس در اورشلیم تأسیس شد ، مسئولیت نگهداری از بنا و همچنین فراهم آوردن امکان بازدید عمومی از آن را بر عهده دارد.

با وجود سادگی و بی‌پیرایگی فضای داخلی، این کلیسا به دلیل ساختار معماری منحصربه‌فرد، بازی ظریف نور که از پنجره‌های باریک و گنبدهای نیمه‌شفاف به درون می‌تابد، و همچنین کفپوش موزاییکی اصیل و چشم‌نوازش، فضایی بسیار تأثیرگذار، آرامش‌بخش و سرشار از معنویت را برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند. در داخل کلیسا، علاوه بر محراب ساده و کفپوش باشکوه، سنگ قبر ماتیلدا، دختر سیلوسترو دا مارسیکو، که در سال 1161 میلادی در این مکان به خاک سپرده شده، هنوز هم به عنوان یادگاری از تاریخ پرفراز و نشیب بنا باقی مانده است.

کلیسای سان کاتالدو، با وجود ابعاد نسبتاً کوچک خود (مساحت آن در منابع مختلف حدود 10 در 7 متر یا 9.48 در 12.98 متر ذکر شده است)، به عنوان یک شاهکار تمام‌عیار با سبکی زیبا و در عین حال ساده و بی‌پیرایه شناخته می‌شود. این بنا امروزه نه تنها یک یادگار تاریخی ارزشمند، بلکه مکانی زنده است که هم کارکرد مذهبی خود را (هرچند شاید به شکلی محدودتر از گذشته) حفظ کرده و هم به عنوان یک مقصد فرهنگی و آموزشی مهم برای بازدیدکنندگان از سراسر جهان عمل می‌کند. مدیریت آن توسط یک فرقه مذهبی با قدمت تاریخی طولانی، لایه‌ای دیگر بر اهمیت و تداوم میراث غنی آن می‌افزاید. باز بودن کلیسا برای بازدید عمومی و همچنین برای عبادت نشان می‌دهد که این بنا صرفاً یک موزه یا یک اثر تاریخی خشک و بی‌روح نیست، بلکه همچنان دارای کارکردی فراتر از نمایش صرف است. حضور فرقه سواران مقبره مقدس اورشلیم، پیوندی نمادین با تاریخ طولانی مسیحیت و نهادهای مرتبط با سرزمین مقدس ایجاد می‌کند. جذابیت روزافزون آن برای گردشگران و محققان نیز نشان‌دهنده موفقیت این بنا در انتقال ارزش‌های تاریخی، معماری و فرهنگی خود به مخاطبان معاصر است. در نتیجه، کلیسای سان کاتالدو نمونه‌ای موفق از مدیریت پایدار میراث فرهنگی است که در آن حفاظت از اصالت بنا، حفظ کارکرد مذهبی، و فراهم آوردن دسترسی عمومی به طور هماهنگ و مؤثری با یکدیگر تلفیق شده‌اند.

نتیجه‌گیری: اهمیت پایدار سان کاتالدو در تاریخ معماری و فرهنگ سیسیل

کلیسای سان کاتالدو، با تمام فراز و نشیب‌های تاریخی خود، به عنوان گوهری درخشان در تاج معماری و فرهنگ سیسیل باقی مانده است. ویژگی‌های منحصر به فرد آن، از جمله معماری عربی-نورمانی متمایز با سه گنبد سرخ‌رنگ نمادین که چون نگینی بر تارک پالرمو می‌درخشند، سادگی تأثیرگذار و تقریباً عارفانه فضای داخلی که به طور متناقضی از یک حادثه تلخ تاریخی (ترور بنیان‌گذار آن) نشأت گرفته، کفپوش موزاییکی اصیل و خیره‌کننده به سبک اپوس سکتیله، و تاریخچه‌ای پرماجرا که بازتاب‌دهنده تحولات عمیق فرهنگی، سیاسی و اجتماعی پالرمو در طول قرون است، همگی دست به دست هم داده‌اند تا این بنای کوچک را به یکی از مهم‌ترین و به یاد ماندنی‌ترین یادگارهای قرون وسطی در مدیترانه تبدیل کنند.

اهمیت سان کاتالدو فراتر از ارزش‌های زیبایی‌شناختی و معماری آن است. این کلیسا به عنوان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های هم‌افزایی فرهنگی و هنری در مدیترانه قرون وسطی شناخته می‌شود و نمادی قدرتمند از دوره طلایی حکومت نورمن‌ها در سیسیل است؛ دورانی که در آن فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف - اسلامی، بیزانسی و لاتین-نورمنی - نه تنها در کنار یکدیگر هم‌زیستی مسالمت‌آمیز داشتند، بلکه به شکلی خلاقانه و پویا با یکدیگر تعامل کرده و میراثی بی‌نظیر و ماندگار را خلق نمودند.

ثبت کلیسای سان کاتالدو به عنوان بخشی از مجموعه "پالرمو عربی-نورمانی و کلیساهای جامع چفالو و مونرئاله" در فهرست میراث جهانی یونسکو، نه تنها بر ارزش معماری استثنایی آن، بلکه بر پیام جهانی و انسان‌دوستانه هم‌زیستی، تسامح و تبادل فرهنگی که این بنا در خود نهفته دارد، صحه می‌گذارد.

میراث سان کاتالدو صرفاً در سنگ و ملات و تزئینات خلاصه نمی‌شود؛ این کلیسا داستانی زنده از تاریخ، هنر، ایمان و تلاقی تمدن‌ها را روایت می‌کند که همچنان پس از قرن‌ها برای بازدیدکنندگان، پژوهشگران و هنرمندان از سراسر جهان الهام‌بخش و تأمل‌برانگیز است. سادگی شگفت‌انگیز آن، که از یک تراژدی و ناتمام ماندن یک رؤیا نشأت گرفته، به طور متناقضی به نقطه قوت، جذابیت پایدار و راز ماندگاری آن در گذر زمان تبدیل شده است. سان کاتالدو شاهدی خاموش اما گویا بر این حقیقت است که گاهی زیبایی در سادگی و اصالت نهفته است و بزرگترین دستاوردهای فرهنگی، حاصل برخورد و هم‌آمیزی خلاقانه تفاوت‌هاست.