محوطه باستان شناسی آکویلیا ایتالیا: بازخوانی یک میراث جهانی - طفره

اهمیت بی‌بدیل این محوطه باستانی سبب شد تا در سال 1998 میلادی، «محوطه باستان‌شناسی آکویلیا و کلیسای پاتریارکی» آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسد. این ثبت بر اساس معیارهای مشخصی صورت گرفت که گواهی بر ارزش جهانی استثنایی آکویلیا است. معیار (iii) یونسکو تأکید دارد که آکویلیا یکی از بزرگترین و ثروتمندترین شهرهای اوایل امپراتوری روم بوده و این ثروت در بناهای عمومی و خصوصی باشکوه آن، که بسیاری از آنها به صورت بقایای باستان‌شناسی باقی مانده‌اند، منعکس شده است. معیار (iv) به نکته‌ای بسیار حائز اهمیت اشاره می‌کند: بخش اعظم آکویلیای باستان هنوز دست‌نخورده و در زیر مزارع و شهر کنونی مدفون است. این ویژگی، آکویلیا را به کامل‌ترین نمونه از یک شهر اوایل دوره روم در جهان مدیترانه و بزرگترین ذخیره‌گاه باستان‌شناسی در نوع خود تبدیل کرده است. این وضعیت، پتانسیل پژوهشی عظیمی را برای نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. سرانجام، معیار (vi) بر نقش تعیین‌کننده مجموعه کلیسای پاتریارکی آکویلیا در گسترش مسیحیت به اروپای مرکزی در اوایل قرون وسطی تأکید دارد. ثبت یونسکو نه تنها به بقایای فیزیکی، بلکه به اهمیت ناملموس آکویلیا به عنوان یک مرکز تبادل فرهنگی و مذهبی نیز اذعان دارد. این امر مسئولیت خطیری را برای حفاظت و مدیریت پایدار این میراث گرانبها بر دوش ایتالیا و جامعه جهانی قرار می‌دهد. وضعیت "کاوش نشده" این محوطه، همزمان یک فرصت بزرگ تحقیقاتی و یک چالش حفاظتی جدی محسوب می‌شود ، و اهمیت آن فراتر از صرفاً بناهای کشف شده، به پتانسیل آینده و نقش تاریخی گسترده‌تر آن نیز می‌پردازد.

برای دریافت مشاوره و خدمات تخصصی گردشگری و سفر به سراسر دنیا با مجری مستقیم تورهای مسافرتی و گردشگری همراه باشید.

تاریخچه پرفراز و نشیب آکویلیا

فراز و فرودهای تاریخی آکویلیا، داستانی جذاب از تأسیس، شکوفایی و افول یک قدرت باستانی است.

بنیان‌گذاری و دوران جمهوری روم تاریخ آکویلیا در سال 181 پیش از میلاد آغاز می‌شود، زمانی که رومیان آن را به عنوان یک مستعمره با حقوق لاتین در قلمرو باستانی کارنی تأسیس کردند. هدف اولیه از این بنیان‌گذاری، ایجاد یک پاسگاه نظامی مستحکم برای حفاظت از مرزهای شمالی ایتالیا در برابر تهاجمات قبایل کارنی و ایستری و همچنین تسهیل گسترش نفوذ روم به سمت حوزه دانوب بود. شهر در ابتدا با ساختار چهارگوش یک کاستروم (اردوگاه نظامی) شکل گرفت و به تدریج رشد کرد. پس از سال 89 پیش از میلاد و به موجب قانون یولیا در باب شهروندی (Lex Iulia de Civitate)، آکویلیا حقوق کامل شهروندی رومی (municipium) را کسب کرد و به قبیله ولینا منتسب شد.

عصر طلایی: آکویلیا در دوران امپراتوری روم - "روم دوم" دوران امپراتوری روم، به ویژه از قرن اول تا سوم میلادی، عصر طلایی آکویلیا بود. موقعیت استراتژیک شهر در مسیرهای تجاری مهم، از جمله «جاده کهربا» که شمال اروپا را به مدیترانه متصل می‌کرد ، و دسترسی آن به شبکه آبراه‌های داخلی ایتالیا ، رونق اقتصادی بی‌سابقه‌ای را برای آن به ارمغان آورد. آکویلیا به مرکز صادرات کالاهایی چون شراب و واردات محصولاتی نظیر برده، دام و چرم تبدیل شد. اهمیت نظامی شهر نیز با حضور ناوگان دریایی و تأسیس ضرابخانه در دوران امپراتور دیوکلتیان دوچندان گشت. این شهر مرزی مهم در دوران ماکسیمیان، یکی از چهار فرمانروای دوره تتراارشی، به یکی از پایتخت‌های امپراتوری روم ارتقا یافت. شکوه و ثروت آکویلیا در بناهای عمومی باشکوه، خانه‌های مسکونی مجلل با تزئینات موزاییک‌کاری و مجسمه‌های متعدد به وضوح قابل مشاهده بود. جمعیت شهر نیز ترکیبی از ساکنان بومی، مهاجران خارجی و تجار بود که به پویایی فرهنگی آن می‌افزود.

افول و ویرانی به دست آتیلا با وجود استحکامات دفاعی، آکویلیا از گزند تهاجمات در امان نماند. در سال 167 میلادی، شهر توسط قبایل ژرمنی مارکومان‌ و کوادی‌ محاصره شد، اما این محاصره ناموفق بود. سرنوشت اما در سال 452 میلادی رقم دیگری برای آکویلیا زد. در این سال، شهر توسط هون‌های آتیلا به طور کامل ویران شد و هرگز نتوانست شکوه و عظمت پیشین خود را بازیابد. این واقعه ویرانگر، نقطه عطفی در تاریخ شهر و نمادی از تحولات گسترده‌تر در اواخر دوران باستان و آغاز قرون وسطی بود. بسیاری از ساکنان آکویلیا برای حفظ جان خود به تالاب‌های کم‌عمق و امن دریای آدریاتیک در نزدیکی گریختند و این مهاجرت، نقشی اساسی در شکل‌گیری و پیدایش شهر ونیز ایفا کرد. با تسخیر منطقه توسط لومباردها در سال 568 میلادی، اهمیت سیاسی و اقتصادی آکویلیا به طور کامل پایان یافت. تاریخ آکویلیا نمونه‌ای کلاسیک از ظهور و سقوط یک قدرت باستانی است؛ موقعیت جغرافیایی که زمانی عامل اصلی شکوفایی آن بود، در نهایت آن را در برابر تهاجمات آسیب‌پذیر ساخت. افول آکویلیا و ظهور ونیز، نشان‌دهنده تغییر مراکز قدرت و مسیرهای تجاری در منطقه پس از فروپاشی نظم رومی است.

گاهشمار تاریخ آکویلیا

کاوش در شهر باستانی: محوطه باستان‌شناسی آکویلیا

محوطه باستان‌شناسی آکویلیا با وسعتی در حدود 155 هکتار ، گواهی بر عظمت گذشته این شهر است. نکته قابل توجه این است که بخش اعظم شهر باستانی هنوز در زیر مزارع کشاورزی و شهر کوچک امروزی آکویلیا مدفون است و کاوش نشده باقی مانده. این ویژگی، آکویلیا را به بزرگترین ذخیره‌گاه باستان‌شناسی از نوع خود در جهان مدیترانه تبدیل کرده است.

مرکز زندگی عمومی و سیاسی: فروم رومی فروم یا میدان عمومی، قلب تپنده هر شهر رومی بود و فروم آکویلیا نیز از این قاعده مستثنی نیست. این مجموعه در مرکز شهر باستانی قرار داشته و شامل یک میدان مستطیلی وسیع بود که با سنگ آهک اوریسینا سنگفرش شده بود. اطراف میدان را رواق‌های ستون‌دار زیبایی فرا گرفته بودند که به مغازه‌ها (tabernae) و بازیلیکای مدنی (ساختمان دادگاه و امور عمومی) منتهی می‌شدند. بقایای ستون‌ها، سرستون‌های با تزئینات ماهرانه و قطعات مجسمه‌ها هنوز هم در این محوطه قابل مشاهده است. بخشی از رواق شرقی فروم در سال‌های 1936-1937 میلادی بازسازی و مرمت شده است. اهمیت فروم آکویلیا تا حدی بود که تصاویری از آن، احتمالاً به عنوان یکی از ایستگاه‌های مهم در مسیر لشکرکشی تراژان به داکیه، بر روی ستون معروف تراژان در رم نیز نقش بسته است.

بندر رودخانه‌ای: شاهراه تجاری آکویلیا بندر رودخانه‌ای آکویلیا، واقع در امتداد رودخانه ناتیسا ، یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از تأسیسات بندری رومی در جهان محسوب می‌شود. این بندر، شریان حیاتی تجارت و اقتصاد شهر بود. بقایای آن شامل اسکله‌هایی طویل به طول بیش از 300 متر، سکوهای بارگیری دوگانه، انبارهای بزرگ کالا و رمپ‌هایی است که بندر را به مناطق بازاری شهر متصل می‌کردند. این تأسیسات در دوره ژولیو-کلودیان (اواسط قرن اول میلادی) بر روی پایه‌های قدیمی‌تر مربوط به دوران جمهوری به طور کامل بازسازی و گسترش یافتند. تحقیقات ژئوفیزیکی اخیر نشان داده است که علاوه بر بندر شرقی که از قبل شناخته شده بود، یک "بندر غربی" نیز در امتداد "کانال آنفورا" (Canale Anfora) وجود داشته که شهر را به تالاب‌های غربی متصل می‌کرده است. همچنین شبکه متراکمی از اسکله‌ها و انبارها در امتداد کانال‌های قابل کشتیرانی شناسایی شده است. این یافته‌ها گستردگی بسیار بیشتر فعالیت‌های بندری و ظرفیت لجستیکی آکویلیا را نسبت به تصورات پیشین آشکار می‌سازد و نشان می‌دهد که شهر توانایی مدیریت حجم عظیمی از کالاها را داشته است.

زندگی روزمره و خانه‌های اشرافی (دوموس‌ها) کاوش‌های باستان‌شناسی در آکویلیا به کشف بقایای خانه‌های مسکونی، از جمله دو مجموعه مسکونی مجلل و خانه‌هایی با تزئینات موزاییک‌کاری باشکوه، منجر شده است. از جمله این خانه‌ها می‌توان به «دوموس تیتو ماکرو» و مجموعه «دوموس و کاخ اسقفی» اشاره کرد. در کاخ اسقفی، به لطف تمهیدات معماری هوشمندانه، امکان مشاهده سطوح مختلف کف از دوره‌های تاریخی متفاوت برای بازدیدکنندگان فراهم شده است. بسیاری از این خانه‌های اشرافی دارای کف‌های موزاییک‌کاری شده با طرح‌های متنوع بودند، از جمله موزاییک مشهور به «آساراتوس اویکوس» (asaratos oikos) یا «کف جارو نشده» که بقایای یک ضیافت را بر روی زمین به تصویر می‌کشد و در یکی از خانه‌های رومی متعلق به اواخر قرن اول پیش از میلاد یافت شده است. همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد دیوارهای بناهای رومی قدیمی‌تر، مانند دوموس‌ها، در ساخت کلیسای کنستانتینی در قرن چهارم میلادی مجدداً مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

بازارها، حمام‌ها و دیگر بناهای عمومی علاوه بر فروم و بندر، آکویلیا دارای مجموعه‌ای از بناهای عمومی دیگر نیز بوده است. بقایایی از بازارها ، از جمله بازارهای مربوط به اواخر دوران باستان ، کشف شده است. همچنین، حداقل سه مجموعه حمام عمومی در شهر شناسایی شده‌اند. شواهد نشان می‌دهد که آکویلیا دارای آمفی‌تئاتر و سیرک (محل برگزاری مسابقات ارابه‌رانی) نیز بوده است، اما بقایای این دو بنا هنوز در زیر خاک مدفون هستند و به‌طور کامل کاوش نشده‌اند. مکان دقیق تئاتر شهر هنوز شناسایی نشده است. با توجه به بازدیدهای مکرر امپراتوران از آکویلیا، وجود یک کاخ امپراتوری در شهر بسیار محتمل به نظر می‌رسد، هرچند مکان دقیق آن هنوز در حد گمانه‌زنی است.

دیوارهای دفاعی شهر آکویلیا در طول تاریخ خود توسط چندین لایه دیوار دفاعی محافظت می‌شد که نشان‌دهنده گسترش تدریجی شهر و تغییر نیازهای دفاعی آن در دوره‌های مختلف است. دیوارهای اولیه شهر، که در دوران جمهوری ساخته شدند، احتمالاً ساختار یک پادگان چهارضلعی (کاستروم) را دنبال می‌کردند. در اواخر دوران باستان، با افزایش تهدیدات خارجی، سیستم دفاعی شهر تقویت شد. دیوار تتراارکی (مربوط به دوره چهار فرمانروا در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم میلادی) دارای برج‌های U شکل و نیم‌دایره‌ای بود که بعدها با افزودن برج‌های پنج‌ضلعی مستحکم‌تر شد. آخرین اقدام دفاعی، ساخت دیوار زیگزاگی بود که در زمان کوچک شدن محدوده شهر برای محافظت از بخش‌های باقی‌مانده احداث گردید. این تغییرات در سیستم دفاعی آکویلیا نه تنها رشد فیزیکی شهر را نشان می‌دهد، بلکه بازتابی از تغییرات در وضعیت امنیتی و ماهیت تهدیدات خارجی در طول قرن‌ها است. ساخت دیوارهای جدید و تقویت دیوارهای قدیمی نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری مداوم در امنیت شهری در پاسخ به بی‌ثباتی فزاینده در مرزهای امپراتوری روم بود.

گورستان‌ها و یادمان‌های تدفینی (نکروپلیس) مطابق با سنت رومی، گورستان‌های آکویلیا در خارج از دیوارهای شهر و در امتداد جاده‌های اصلی منتهی به آن قرار داشتند. این گورستان‌ها بسیار وسیع بودند و شامل یادمان‌های تدفینی متنوعی می‌شدند. تاکنون پنج محوطه تدفین بزرگ که متعلق به خانواده‌های ثروتمند و سرشناس آکویلیایی (خانواده‌های استاتی، یولی، تربی، سستی و یک خانواده ناشناس دیگر) بوده‌اند، شناسایی و کاوش شده‌اند. این قبور شامل هر دو نوع تدفین، یعنی قبور خاکستر-سوز (urn burials) که عمدتاً متعلق به قرن اول میلادی هستند، و قبور تدفینی با تابوت‌دان‌های سنگی (sarcophagi) که بیشتر مربوط به قرن سوم میلادی می‌باشند، هستند. بسیاری از این مقابر دارای یادمان‌های برجسته با نقش برجسته‌های هنرمندانه و کتیبه‌هایی بودند که اطلاعاتی درباره متوفیان ارائه می‌دادند. در محوطه باستان‌شناسی، منطقه‌ای به نام «جاده مقدس» (Via Sacra) نیز وجود دارد که در آن عناصر معماری و تزئینی متعلق به بناهای مختلف شهر که در گورستان‌ها یافت شده‌اند، به نمایش گذاشته شده است. یافته‌های باستان‌شناسی از این قبور بسیار غنی و متنوع بوده و شامل اشیاء شیشه‌ای نفیس، زیورآلات ساخته شده از کهربا و عاج، جواهرات طلا و برنز، و انواع چراغ‌های روغنی سفالی و فلزی است.

یافته‌های عمده باستان‌شناسی در آکویلیا

هنر و معماری در آکویلIA

آکویلیا نه تنها یک مرکز تجاری و نظامی، بلکه یک کانون مهم هنری در امپراتوری روم بود. بقایای هنری و معماری این شهر، به‌ویژه در زمینه موزاییک‌کاری، گواهی بر این مدعاست.

شاهکارهای موزاییک‌کاری: میراثی بی‌بدیل آکویلیا به دلیل کیفیت و گستردگی موزاییک‌هایش، به ویژه موزاییک‌های مسیحی اولیه، به عنوان «پایتخت موزاییک روم غربی» شهرت یافته است. برجسته‌ترین نمونه این هنر، کفپوش موزاییکی عظیم کلیسای پاتریارکی (باسیلیکا) است. این موزاییک‌ها متعلق به اولین مرحله ساخت کلیسا در اوایل قرن چهارم میلادی، در زمان اسقف تئودور و بلافاصله پس از صدور فرمان میلان در سال 313 میلادی که به مسیحیان آزادی مذهبی اعطا کرد، ساخته شده‌اند. این کفپوش با مساحتی بیش از 750 تا 760 متر مربع، بزرگترین سطح موزاییکی شناخته‌شده در کل جهان روم غربی به شمار می‌رود. موضوعات به کار رفته در این موزاییک‌ها بسیار متنوع و سرشار از نمادگرایی مسیحی اولیه است. از جمله این تصاویر می‌توان به صحنه‌هایی از داستان حضرت یونس (نمادی از مرگ و رستاخیز مسیح)، تصویر چوپان نیکو (نماد مسیح و پیروانش)، حیوانات نمادین مانند آهو و بره، و بازنمایی نان و شراب (اشاره به عشای ربانی) اشاره کرد. کتیبه‌ای با نام اسقف تئودور و همچنین مونوگرام کنستانتین (نماد ترکیبی از دو حرف اول نام مسیح به یونانی) نیز در این موزاییک‌ها دیده می‌شود که نشان‌دهنده حمایت امپراتوری از جامعه مسیحی نوپای آکویلیا است. این تصاویر تمثیلی و نمادین، نه تنها جنبه تزئینی داشتند، بلکه به عنوان راهی برای آموزش اصول اعتقادی و هدایت مؤمنان به سوی رستگاری ابدی عمل می‌کردند. اگرچه کلیسای اولیه تئودوریان در طول قرن‌ها دستخوش تغییرات و بازسازی‌هایی شد، به ویژه در قرون 11 تا 14 میلادی که به سبک‌های رومانسک و گوتیک بازسازی گردید، اما بخش عمده‌ای از این موزاییک‌های بی‌نظیر با دقت حفظ شده‌اند. علاوه بر موزاییک‌های باسیلیکا، نمونه‌های دیگری از هنر موزاییک‌کاری در آکویلیا کشف شده است. موزاییک معروف به «آساراتوس اویکوس» یا «کف جارو نشده» که بقایای یک ضیافت را با جزئیات دقیق به تصویر می‌کشد، از یک خانه رومی متعلق به اواخر قرن اول پیش از میلاد به دست آمده است. موزاییک دیگری، صحنه ربودن اروپا توسط زئوس را در قالب یک گاو نر نشان می‌دهد. در تالار جنوبی (Südhalle) در کنار تعمیدگاه نیز موزاییک زیبایی با نقش طاووس (نماد جاودانگی) وجود دارد. موزاییک‌های متعدد دیگری نیز در موزه ملی باستان‌شناسی آکویلیا و موزه مسیحیت اولیه این شهر نگهداری می‌شوند. این موزاییک‌ها نه تنها از نظر هنری و فنی شاهکار هستند، بلکه اسناد تاریخی مهمی محسوب می‌شوند که گذار از نمادگرایی پاگانی به مسیحی، تأثیر حمایت امپراتوری از مسیحیت، و باورهای جامعه مسیحی اولیه را به تصویر می‌کشند. گستردگی و کیفیت این موزاییک‌ها نشان‌دهنده وجود کارگاه‌های بسیار ماهر و سطح بالای ثروت و فرهنگ در آکویلیا در آن دوران است.

مجسمه‌سازی و هنرهای دیگر (گوهرها، کهربا، شیشه) هنر در آکویلیا تنها به موزاییک‌کاری محدود نمی‌شد. مجموعه قابل توجهی از مجسمه‌ها در موزه ملی باستان‌شناسی آکویلیا نگهداری می‌شود که شامل پرتره‌هایی با سبک‌های گوناگون، از رئالیسم دوران هلنیستی تا تحولات سبکی قرن سوم میلادی، است. نقش برجسته‌های تدفینی نیز بخش مهمی از این مجموعه را تشکیل می‌دهند که اغلب مشاغل و حرفه‌های متوفیان، مانند نجار، آهنگر، بشکه‌ساز و حتی جمع‌آورنده مالیات را به تصویر می‌کشند. از جمله مجسمه‌های شاخص می‌توان به مجسمه مرمرین باشکوهی موسوم به «آگوستوس خدای‌گونه تیبریوس» و مجسمه‌ای معروف به «ناوارکا» (فرمانده ناوگان) اشاره کرد. نقش برجسته‌ای با عنوان «سولکوس پریمیجنیوس» (sulcus primigenius) که احتمالاً نمادی از مراسم آیینی بنیان‌گذاری شهر آکویلیا است، نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. آکویلیا همچنین مرکز مهمی برای تولید و تجارت اشیاء زینتی بود. این شهر به خاطر تولیدات محلی و صادراتی کهربا شهرت داشت؛ کهربا از سواحل بالتیک وارد می‌شد، در کارگاه‌های آکویلیا پردازش و کنده‌کاری می‌شد و سپس به سایر نقاط امپراتوری صادر می‌گردید. جواهرات کنده‌کاری‌شده (cameos) با نقوش ظریف نیز از دیگر تولیدات هنری این شهر بود. علاوه بر این، تعداد زیادی ظروف شیشه‌ای نفیس و متنوع در کاوش‌های باستان‌شناسی آکویلیا کشف شده است که نشان‌دهنده رونق صنعت شیشه‌گری در این منطقه است.

کلیسای پاتریارکی آکویلیا: مرکز مسیحیت اولیه

کلیسای پاتریارکی آکویلیا، با نام رسمی باسیلیکای سانتا ماریا آسونتا (Basilica di Santa Maria Assunta) ، نه تنها یک شاهکار معماری و هنری، بلکه نمادی از نقش محوری آکویلیا در تاریخ مسیحیت اولیه و قرون وسطی است.

اهمیت کلیسا و موزاییک‌های تئودوریان همانطور که پیشتر اشاره شد، این کلیسا به خاطر کف موزاییکی استثنایی خود که متعلق به ساخت اولیه آن در زمان اسقف تئودور در اوایل قرن چهارم میلادی است، شهرت جهانی دارد. مجموعه کلیسایی اولیه که توسط تئودور ساخته شد، شامل دو تالار موازی بزرگ، یک تالار ارتباطی بین آن دو، و یک تعمیدگاه مجاور بوده است. در زیر محراب اصلی کلیسای کنونی، «سرداب نقاشی‌های دیواری» (Crypt of Frescoes) قرار دارد. این سرداب احتمالاً در قرن نهم میلادی ساخته شده و در قرن یازدهم به شکل کنونی خود درآمده است. دیواره‌ها و سقف این سرداب با یک چرخه باشکوه از نقاشی‌های دیواری پوشیده شده که به اواخر قرن دوازدهم میلادی تعلق دارند. «تعمیدگاه» (Baptistery) که در خارج از ساختمان اصلی کلیسا قرار دارد، به اواخر قرن چهارم میلادی بازمی‌گردد و دارای یک حوض شش‌ضلعی برای انجام مراسم غسل تعمید به روش غوطه‌وری است. در کنار تعمیدگاه، «تالار جنوبی» (Südhalle) قرار دارد که کف آن با موزاییک‌های زیبایی از اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم میلادی تزئین شده است، از جمله موزاییک معروف طاووس.

نقش پاتریارک‌نشین آکویلیا در گسترش مسیحیت کلیسای آکویلیا از همان ابتدا نقش کلیدی در بشارت و گسترش مسیحیت در منطقه وسیعی از اروپای مرکزی ایفا کرد. این نقش با تأسیس پاتریارک‌نشین آکویلیا اهمیت بیشتری یافت. پاتریارک‌های آکویلیا، به ویژه در اوایل قرون وسطی، در ترویج مسیحیت در میان اقوام و مردمان مناطق شمالی و شرقی، از جمله آوارها و اسلوونیایی‌ها، بسیار تأثیرگذار بودند. مأموریت اسقف پائولینو دوم (متوفی 802 میلادی) به این مناطق از نمونه‌های بارز این فعالیت‌هاست.

تاریخچه پاتریارک‌نشین تا انحلال آن آکویلیا از اواسط قرن سوم میلادی یک مقر اسقفی مهم بود و در قرن پنجم به مرکز متروپولیتن (اسقف‌نشین اعظم) برای مناطق ونتزیا و ایستریا و همچنین نواحی دورتر در شمال و شرق تبدیل شد. در قرن ششم میلادی، در پی اختلافاتی با پاپ در رم بر سر محکومیت «سه فصل» (نوشته‌هایی که بدعت‌آمیز تلقی می‌شدند)، اسقف آکویلیا از کلیسای رم جدا شد و عنوان «پاتریارک» را برای خود برگزید. این جدایی (شیسم) سرانجام در اواخر قرن هفتم میلادی پایان یافت و پس از آن، آکویلیا و گرادو (شهری ساحلی در نزدیکی) به عنوان دو مقر و پاتریارک‌نشین مجزا به رسمیت شناخته شدند. به دلیل ناامنی و تهاجمات، مقر پاتریارک آکویلیا ابتدا در سال 627 میلادی به کورمونز و سپس در سال 730 میلادی به چیویداله منتقل شد. در قرن یازدهم میلادی، پاتریارک‌نشین آکویلیا به اوج قدرت سیاسی و اقتصادی خود رسید و امتیازات سیاسی گسترده و قلمروهای فئودالی وسیعی را، عمدتاً از جانب پادشاهان آلمان، به دست آورد. از جمله این امتیازات، حق ضرب سکه بود که به اسقف پوپونه، سازنده باسیلیکای کنونی (1021-1031 میلادی)، اعطا شد. پاتریارک‌نشین به یک شاهزاده‌نشین کلیسایی قدرتمند تبدیل شد که بر فریولی و بخش‌هایی از کارنیولا و ایستریا حکومت می‌کرد. با این حال، این قدرت دنیوی دوام چندانی نیافت. در سال 1420 میلادی، جمهوری ونیز که به یک قدرت دریایی و تجاری بزرگ در منطقه تبدیل شده بود، قلمرو پاتریارک‌نشین را تصرف و سکولاریزه کرد و به قدرت دنیوی پاتریارک‌ها پایان داد. پاتریارک‌نشین آکویلیا، اگرچه قدرت سیاسی خود را از دست داد، اما به عنوان یک نهاد مذهبی تا سال 1751 میلادی به حیات خود ادامه داد. در این سال، پاپ بندیکت چهاردهم آن را منحل کرد و به جای آن، اسقف‌نشین‌های اودینه و گوریتزیا را تأسیس نمود. تاریخ پاتریارک‌نشین آکویلیا نمونه‌ای بارز از قدرت و نفوذ رو به رشد کلیسا در دوران پسارومی و قرون وسطی است. این نهاد نه تنها یک مرکز مذهبی مهم، بلکه یک قدرت سیاسی و اقتصادی قابل توجه بود که برای قرن‌ها بر سرنوشت منطقه تأثیرگذار بود. رقابت و در نهایت تسلط ونیز بر آن، نشان‌دهنده تغییر موازنه قدرت در شمال ایتالیا و اهمیت فزاینده جمهوری ونیز است.

موزه ملی باستان‌شناسی آکویلیا: گنجینه‌ای از یافته‌ها

موزه ملی باستان‌شناسی آکویلیا که در سال 1882 میلادی افتتاح شد ، یکی از بزرگترین و مهم‌ترین موزه‌های باستان‌شناسی در شمال ایتالیا و حتی در سطح جهان در زمینه تمدن روم به شمار می‌رود. این موزه محل نگهداری مجموعه عظیمی از یافته‌های باستان‌شناسی است که از کاوش‌های انجام شده در محوطه وسیع آکویلیا و مناطق پیرامون آن به دست آمده‌اند.

مجموعه‌های شاخص و آثار برجسته مجموعه‌های این موزه بسیار متنوع و غنی هستند و جنبه‌های مختلف زندگی، هنر، مذهب و اقتصاد در آکویلیای باستان را به نمایش می‌گذارند:

• مجسمه‌ها: این بخش شامل تعداد زیادی پرتره رومی با سبک‌های مختلف، مجسمه‌های آئینی و مذهبی، و نقش برجسته‌های تدفینی است که جزئیات جالبی از زندگی روزمره و باورهای مردم آن زمان را نشان می‌دهند.
• موزاییک‌های کف: علاوه بر موزاییک‌های باشکوه باسیلیکا، نمونه‌های دیگری از کف‌های موزاییک‌کاری شده از خانه‌های رومی و بناهای عمومی، از جمله موزاییک معروف «آساراتوس اویکوس»، در این موزه نگهداری می‌شوند.
• جواهرات، اشیاء زینتی و لوازم خانگی: مجموعه قابل توجهی از جواهرات مدفون، اشیاء زینتی ساخته شده از طلا، نقره و برنز، و همچنین لوازم خانگی و ابزارهای مورد استفاده در زندگی روزمره در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
• مجموعه گوهرها و کهرباهای کنده‌کاری‌شده: آکویلیا مرکز مهمی برای تراش و کنده‌کاری سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی و همچنین پردازش کهربا بود. نمونه‌های نفیسی از این هنر، از جمله کامئوها (cameos) و اشیاء کهربایی با تزئینات ظریف، در موزه موجود است.
• مجموعه سکه‌ها: تعداد زیادی سکه از دوره‌های مختلف تاریخ روم که در آکویلیا ضرب شده یا در آنجا مورد استفاده قرار گرفته‌اند، در این موزه گردآوری شده است و اطلاعات ارزشمندی درباره اقتصاد و تجارت شهر ارائه می‌دهد.
• ظروف شیشه‌ای: صنعت شیشه‌گری در آکویلیا رونق داشته و نمونه‌های متنوعی از ظروف شیشه‌ای با کیفیت بالا در این موزه به چشم می‌خورد.
• کتیبه‌ها: موزه دارای مجموعه بسیار بزرگی از کتیبه‌های لاتین (بیش از 2000 کتیبه) است که بر روی سنگ، فلز و سایر مواد نوشته شده‌اند و اسناد دست اولی درباره تاریخ، مدیریت، مذهب و زندگی اجتماعی آکویلیا ارائه می‌دهند.
• گالری سنگ‌نگاره‌ها: بخش قابل توجهی از موزه به نمایش سنگ‌نگاره‌ها، شامل سرستون‌ها، قطعات معماری تزئینی و یادمان‌های سنگی اختصاص دارد.

موزه ملی آکویلیا نه تنها یک مخزن ارزشمند از آثار باستانی، بلکه یک مرکز تحقیقاتی و آموزشی حیاتی است. مجموعه‌های آن تصویری جامع و چندوجهی از زندگی در یکی از مهم‌ترین شهرهای امپراتوری روم ارائه می‌دهند. تنوع و کیفیت بالای آثار موجود در این موزه، گواهی بر اهمیت، ثروت و سطح بالای فرهنگ و هنر در آکویلیا در دوران اوج شکوه و عظمت آن است.

آکویلیا امروز: کاوش، حفاظت و چشم‌انداز آینده

وضعیت کنونی آکویلیا، با بخش اعظم شهر باستانی که هنوز در زیر مزارع و شهر کوچک امروزی مدفون است ، آن را به یک ذخیره‌گاه باستان‌شناسی منحصربه‌فرد با پتانسیل تحقیقاتی عظیم تبدیل کرده است. این "کتاب باز" تاریخ روم، همچنان رازهای بسیاری را در دل خود نهفته دارد.

فعالیت‌های پژوهشی و حفاظتی (نقش بنیاد آکویلیا و نهادهای مسئول) کاوش‌های باستان‌شناسی در آکویلیا از اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شده و از آن زمان تاکنون، همراه با فعالیت‌های مستمر حفاظتی و مرمتی، ادامه داشته است. در سال‌های اخیر، «بنیاد آکویلیا» (Fondazione Aquileia) نقش محوری در مدیریت، ارزش‌گذاری، حفاظت و مرمت بخش‌هایی از این محوطه باستانی ایفا کرده است. این بنیاد با همکاری وزارت فرهنگ ایتالیا، منطقه فریولی ونتزیا جولیا، شهرداری آکویلیا و استان اودینه تأسیس شده و پروژه‌های متعددی را در دست اجرا دارد. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به کاوش و بازسازی «دوموس تیتو ماکرو»، اجرای پروژه‌های مشترک اروپایی، برگزاری فعالیت‌های آموزشی و کارگاه‌ها، انتشار کتب و مقالات علمی، برگزاری رویدادها و نمایشگاه‌های فرهنگی، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند ایجاد مدل سه‌بعدی از شهر باستانی (Aquileia 3D) اشاره کرد. در کنار بنیاد آکویلیا، «اداره نظارت بر باستان‌شناسی، هنرهای زیبا و منظر فریولی ونتزیا جولیا» (Soprintendenza Archeologia, belle arti e paesaggio del Friuli Venezia Giulia) نیز مسئولیت قانونی حفاظت و نظارت بر این میراث جهانی را بر عهده دارد. در سال‌های اخیر، سیاست‌های دقیق‌تر و محتاطانه‌تری در زمینه مرمت آثار اتخاذ شده و بر مداخله حداقلی و حفظ اصالت بناها تأکید می‌شود.

چالش‌ها و فرصت‌ها (گردشگری، تهدیدات محیطی/توسعه‌ای) آکویلیا، مانند بسیاری از محوطه‌های میراث جهانی، با چالش‌ها و فرصت‌هایی روبروست. از جمله چالش‌های اخیر، پروژه پیشنهادی برای احداث یک پارک فتوولتائیک بزرگ در نزدیکی منطقه حائل (buffer zone) سایت یونسکو است. این پروژه نگرانی‌های جدی را در میان کارشناسان و مسئولان برانگیخته است، زیرا بیم آن می‌رود که به شواهد باستان‌شناسی مهمی که در آن منطقه وجود دارد (مانند بقایای جاده رومی به تریسته و گورستان‌های اطراف آن) آسیب وارد کند و ارزش‌های جهانی استثنایی سایت را به خطر اندازد. این موضوع، نیاز به ایجاد تعادل بین حفاظت از میراث فرهنگی و نیازهای توسعه مدرن، از جمله استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را برجسته می‌سازد. با این حال، فرصت‌های قابل توجهی نیز پیش روی آکویلیا قرار دارد. پتانسیل عظیم برای تحقیقات باستان‌شناسی بیشتر و کشف بخش‌های ناشناخته شهر، یکی از این فرصت‌هاست. توسعه گردشگری فرهنگی پایدار، با تمرکز بر معرفی ارزش‌های تاریخی و هنری سایت، می‌تواند به رونق اقتصادی منطقه و افزایش آگاهی عمومی کمک کند. در همین راستا، پیشنهاداتی برای گسترش منطقه حائل سایت یونسکو به منظور حفاظت بیشتر از محوطه و چشم‌انداز اطراف آن ارائه شده است. چشم‌انداز بلندمدت، تبدیل آکویلیا به مهم‌ترین پارک باستان‌شناسی در اروپای مرکزی است ؛ پارکی که نه تنها گذشته باشکوه این شهر را به نمایش بگذارد، بلکه به مرکزی برای پژوهش، آموزش و گفتگوی فرهنگی تبدیل شود. آینده آکویلیا در گرو تعادل ظریف بین کاوش و آشکارسازی بیشتر شکوه گذشته، حفاظت دقیق از آنچه کشف شده و آنچه هنوز مدفون است، و نیازهای جامعه معاصر است. چالش‌هایی مانند پروژه پارک فتوولتائیک نشان می‌دهد که حفاظت از میراث جهانی یک فرآیند پویا و نیازمند هوشیاری، برنامه‌ریزی دقیق، ارزیابی تأثیرات و همکاری مداوم بین نهادهای مسئول، جامعه محلی و کارشناسان است.

نتیجه‌گیری: اهمیت پایدار آکویلIA در تاریخ

آکویلیا، با تاریخ پرفراز و نشیب و بقایای باستان‌شناسی شگفت‌انگیز خود، از اهمیت چندوجهی در تاریخ برخوردار است. این شهر نه تنها به عنوان یکی از بزرگترین و ثروتمندترین شهرهای امپراتوری روم و یک مرکز تجاری کلیدی در مسیرهای ارتباطی باستانی شناخته می‌شود، بلکه به عنوان یک کانون هنری برجسته، به‌ویژه در هنر موزاییک‌کاری، و یک مرکز مهم در گسترش و تثبیت مسیحیت در اروپای مرکزی، جایگاه ویژه‌ای دارد.

ارزش منحصربه‌فرد آکویلیا در این است که بخش‌های عظیمی از آن هنوز در زیر خاک مدفون و دست‌نخورده باقی مانده است. این ویژگی، آکویلیا را به مثابه یک "کتاب باز" از تاریخ روم بدل ساخته که صفحات بسیاری از آن هنوز خوانده نشده و منتظر پژوهشگران آینده است. هر کاوش جدید می‌تواند اطلاعات تازه‌ای درباره ساختار شهری، زندگی روزمره، باورها و هنر مردمان این کلان‌شهر باستانی آشکار سازد.

آکویلیا پلی است بین گذشته و حال؛ یادآوری از تمدنی که روزگاری بر بخش وسیعی از جهان شناخته‌شده آن زمان فرمانروایی می‌کرد و میراثی غنی از خود بر جای گذاشت. تداوم تلاش‌ها برای پژوهش، حفاظت دقیق و علمی، و معرفی صحیح این میراث جهانی به نسل‌های کنونی و آینده، نه تنها به درک ما از گذشته کمک می‌کند، بلکه درس‌هایی ارزشمند برای مواجهه با چالش‌های حفاظت از میراث فرهنگی در دنیای پیچیده امروز ارائه می‌دهد. آکویلیا صرفاً مجموعه‌ای از ویرانه‌های باستانی نیست؛ بلکه شاهدی زنده بر پیچیدگی‌های تمدن بشری، پویایی‌های فرهنگی و مذهبی، و چالش‌های همیشگی انسان در ساختن، حفظ کردن و به یاد آوردن است.