آینده تئاتر و چالش هایش - طفره

به گزارش ایران، دژاکام کارگردان و نویسنده ای تجربه گراست که از این تجربه ها طی یک سال اخیر و کار روی نمایش ایوب خان هم بهره های بسیار برد و در نهایت آن را روی صحنه برد تا از جمله نمایش هایی باشد که با وجود شرایط خاص، با استقبال خوبی روبه رو گردد. نگاه او به تئاتر، برخلاف بسیاری دیگر، نگاه منفعل و صرفاً آمیخته با تئوری نیست و عقیده دارد که تئاتر را باید شکل و فصلی از همزیستی در دل زندگی دانست و این مهم ترین چالشی است که امروز و آینده با آن روبه رو هستیم. دژاکام در گفت وگوی پیش رو، تغییر در تئاتر را نه به دلیل کرونا، که در هسته و ماهیت گذر از زمان حال تعریف می نماید.

امیر دژاکام سال 99 را چگونه تجربه کرد و زندگی شخصی و حرفه ای و اجتماعی اش با وجود ویروس کرونا دست به گریبان چه چالش هایی بود؟

نکته اول تلخی های بسیاری بود که مردمم در این یک سال متحمل شدند و بی شک در این بین و در حوزه کاری و حرفه ای هنرمندان تئاتری و درصد بالایی از بچه های سینما بشدت روزگار سختی را گذراندند. سال 99 سالی پر از رنج، سختی، تنهایی و بغض های فروخورده بود و توأمان سالی بود که با تمام این تلخی ها و رنج های فردی و اجتماعی و حرفه ای می باید با تمام قدرت روی پای خود می ایستادیم و تحمل می کردیم و نمی گذاشتیم کرونا و تمام متعلقاتش ما را شکست بدهد. توضیح واضحات است که در این یک سال لطمه های اقتصادی عظیمی به بدنه تئاتر وارد شد و نمونه اش را باید در ورشکستگی بسیاری از مؤسسات و تماشاخانه ها و مراکز فرهنگی خصوصی دید که متأسفانه نتوانستند دوام بیاورند و از چرخه و حیات هنری، حداقل فعلاً کنار رفتند. به هر صورت سال، سال ساده ای نبود و مهم این بود که نباید می ترسیدیم و دست روی دست می گذاشتیم تا کاملاً مرعوب کرونا شویم. ما هم چنین کردیم و تا حدی که توان داشتیم و نفس، به این عهد ماندیم.

ریسک کار کردن را پذیرفتید و کار کردید و با چالش های اقتصادی و غیر اقتصادی درگیر شدید. آن هم زمانی که این سؤال مطرح بود که آیا حتی اگر سالنی باشد و اجرایی، تماشاگری در کار خواهد بود یا نه... آن هم برای تئاتر که نفس به نفس تماشاگر زنده است.

حرف اینجاست که کرونا برای من یک آورده عظیم داشت. بی هیچ تعارفی من در زمان همه گیری ویروس کرونا به این معنا رسیدم که باید زندگی کرد. پیش از شیوع ویروس انگلیسی با این باور زندگی می کردم که شاید هفته دیگر زنده نباشم و به همین دلیل هم کارهایم را با جدیت تمام پیش می بردم و از ساعت 5 صبح بلند می شدم و پی کارهایم بودم تا ساعت 11 شب که می خوابیدم. هم فیلم بازی کردم هم سریال و هم کار روی صحنه بردم، هم کتاب نوشتم و هم کلاس هایم را به صورت آنلاین برگزار کردم. ویروس انگلیسی هم که آمد این یک هفته را بیست و چهار ساعت کار کردم و گفتم شاید بعد از این مدت زنده نباشم پس نباید بیکار بنشینم. البته این را هم بگویم که در این مدت، بدون ذره ای نگرانی و استرس و ترس، کارم را پیش بردم و به آن قول معروف می خواستم با تمام دردها و زخم هایم تا دم مرگ دو دستی به زندگی بچسبم و مدام این شعر سیاوش کسرایی که می گوید: زندگی آتش گهی دیرینه پابرجاست را در ذهن خود داشتم. چون معتقدم که زندگی بسیار با ارزش است و همین که نوه ام را می بینم و با او بازی می کنم، کیف می کنم که زنده ام یا وقتی کاری را روی صحنه می برم و چشمم به چشم مردم سرزمینم می افتد.

بسیاری معتقدند که زیست تئاتر در دوران کرونا متحول شد و بعد از کرونا ما با تعریفی علیحده از تئاتر روبه رو خواهیم بود؛ تعریفی که سرچشمه گرفته از اتفاقات و چالش های دوران گذشته خواهد بود... دورانی که در کرونا تجربه شد.

به عنوان یک فرد آکادمیک این منطق را باور ندارم و می توانم از داعیان این فرضیه بخواهم تعریفی که به نظر آنها به وجود آمده و تازه است را ارائه نمایند. چنین چیزی نیست. تئاتر در وجوه مختلف فلسفی اش، چه کلاسیک، چه مدرن و چه پست مدرن، فصل مشترکی است بین مخاطب و اجرا نماینده که هر کجا این گروه های تئاتری به صورت زنده با هم روبرو شوند آنجا تئاتر تحقق پیدا نموده و اجرانماینده عمل نمایش را روایت یا برای مخاطب اجرا می نماید و مخاطب را به فهم جدیدی می رساند. هنوز همین است و همین نیز خواهد بود، نمایش از این سه گونه و شیوه اجرایی خارج نیست. حال گیریم که تعریف فلسفی ما از تئاتر از شکل کلاسیک اش طی ادوار مختلف به تئاتر مدرن و سپس به تئاتر پست مدرن رسیده ولی اصل و اساس موضوع تغییری ننموده است. پس اگر امروز مثلاً تله تئاتر یا فیلم تئاتر به دلیل شرایط موجود رونق گرفته، این باعث تغییر و تحول نخواهد شد. نکته ای که می توان اما به آن اشاره نمود چالش اقتصادی است که تئاتر با آن دست به گریبان شده و وضع را برایش بغرنج تر از گذشته نموده است؛ چالشی که باعث شده کسانی در بزنگاه های مختلف، صرفاً به خاطر درآمدزایی و کسب سودهای آنچنانی پا به عرصه تئاتر بگذارند و میلیاردها تومان از این راه کسب درآمد نمایند و جیب تئاتری های اصیل اما همچنان خالی بماند. البته که طبیعتاً آینده سرشار از تغییر است و به قول یکی از فلاسفه هرگز کسی دوبار از یک رودخانه رد نمی گردد. پس حتی اگر کرونایی هم در کار نبود ما از دورانی به دورانی دیگر می رفتیم و می رویم و هرگز به گذشته بازنخواهیم گشت و طبیعی است که همه چیز در حال تغییر باشد. از فهم ما به حیات و زندگی بگیرید تا تمام چیزهای دیگری که باعث می گردد رفتار و مناسبات ما در دنیا هستی تغییر کند. در فهم ما نسبت به زندگی یک تغییر عظیم حادث شده و یقین داشته باشیم که بعد از کرونا، ما تغییرات بسیاری در همه چیز خواهیم داشت.

ایوب خان در طول اجراها مورد استقبال نهاده شد و این مسأله خیلی حائز اهمیت بود که بسیاری با وجود خطرات بسیار، آمدند و به تماشای کار نشستند. از منظر شخصی به عنوان کارگردان و از منظر دید و نگاه تحلیلی چطور می گردد با این طیف از مخاطبان تئاتر روبه رو شد و تعریفی برای آنها در نظر گرفت...

نکته مهمی در این سؤال وجود دارد که همان طور که گفتید از دو منظر می گردد به آن نگاه کرد. در طول اجرای ایوب خان جوان و پیر و عظیم و کوچک و... آمدند و نمایش را دیدند و من به جرأت می توانم بگویم در طول سال های سال فعالیت، هرگز با چنین انرژی خالص و عجیبی در سالن روبه رو نبودم. بگذارید مثالی از گذشته ها بزنم: زمانی که من لیلی و مجنون را روی صحنه بردم، تقریباً هر شب مردم حتی روی پله های سالن هم نشسته بودند و جای سوزن انداختن نبود، یا در چهلمین شب شهرزاد ازدحام جمعیت باعث شد که در سالن اصلی شکسته گردد، یا در نمایش یک دامن ماه و ستاره هم هر شب تمامی بلیت ها به فروش می رفت و حضور مردم چشمگیر بود اما می خواهم بگویم برای منی که سابقه شکست ها و پیروزی ها و روزهای خوب و بد بسیاری در تئاتر دارم، این چهل پنجاه نفری که روزهای کرونا به دیدن ایوب خان می آمدند چیز دیگری بود و هر شب ضمن تقدیر و تشکر از مردم این نکته را به تأکید به آنها می گفتم که حضورشان چقدر برایم عظیم و باشکوه است. از منظری دیگر باید بگویم چنین مسأله ای، بروز و ظهور یک باور مشترک است. گویی ما و تماشاگران به مثابه انسان هایی امروزی در دل جامعه ای بحران زده، تئاتر را یک فعل و فصل مشترک می دانستیم که برای رسیدن به فهم مشترک، برای حرمت گذاشتن به زندگی، برای کم کردن از آلام هم به آن احتیاج داشتیم و دور آن جمع شدیم و چیز دیگری جز زندگی برایمان مهم نبود. ما اگر چه شاید این نکته را با کلمات به زبان نیاوردیم اما قطعاً خواستیم بگوییم که ما زنده ایم و نفس می کشیم. تماشاگران ما با چشم هایشان به ما می گفتند در روزگاری که جبر اقتصادی همه را مجبور می نماید که به نان فکر نمایند ما به اندیشیدن هم بها می دهیم و آن را از چرخه زندگی خود حذف نمی کنیم.

چشم انداز و خواست شخصی و قلبی امیر دژاکام برای بعد از کرونا چیست و چگونه است؟

اجازه بدهید از این فرصت استفاده کنم و از وزیرمحترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون و مدیرکل، تقاضایی داشته باشم که فکر می کنم باید تقاضای تمامی دلسوزان عرصه فرهنگ و هنر از مطبوعات تا مجامع هنری و فرهنگی باشد. خواسته من این است که ترتیبی اتخاذ نمایند تا تمام هنرمندانی که در دوران کرونا با به جان خریدن تمام خطرات، کار روی صحنه بردند، بعد از کرونا هم شرایطی برایشان به وجود بیاید که بتوانند آثار خود را روی صحنه ببرند و در این راه، خواسته زیاد و آنچنانی هم وجود ندارد و صرفاً به اختصاص سالن اجرا محدود می گردد. کسانی مانند حمیدرضا نعیمی، کهبد تاراج، میکائیل شهرستانی و مرتضی شاه کرم از جمله این چهره ها بودند که چراغ تئاتر را هر طور که بود روشن نگه داشتند و اجراهای درخور توجه و خوبی را هم روی صحنه بردند. بعد از کرونا خواسته من این است که به جای حمایت از کاسبان تئاتر، که بی شک به محض طبیعی شدن شرایط سروکله شان پیدا می گردد، این دلسوزهای واقعی را دریابند و از آنها برای اجراهای مجددی که بی شک بسیار مورد استقبال قرار خواهد گرفت، حمایت نمایند.